شده تاري_خ••• 40

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل دوم: پيدايش انسان و اديان

آغ___از پي_____داي____ش انس_________ان••• 43

ت__ركي___ب دوگ__ان___ه انس______ان••• 44

(548)

تجهي__ز انسان ب_راى تسخي_ر جهان••• 45

طب_ع م_دن__ى و اجتماع__ى انس__ان••• 46

منش___اء اخت___لاف__ات اجتماع___ى••• 47

آغ__از تشري__ع قواني__ن توحي__دى••• 48

لزوم تشريع دين••• 49

دين و تقسيمات تاريخى زندگى بشر••• 50

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تعري___ف دي___ن••• 53

(549)

وظيف_ه اولي__ه دين و تكام__ل آن••• 54

هدف ارسال رسل و كتب آسمانى••• 55

خت___م ادي____ان••• 58

عصمت پيامبران••• 59

ن_ام گ__ذارى صاحب__ان ادي____ان••• 60

خطاب هاى مختلف الهى به صاحبان اديان••• 62

تفاوت بين اديان••• 64

ترق__ى اديان و خت__م رسالت ه_ا••• 66

فه__رس_ت مط_ال_ب

(550)

موض_وع صفح_ه

مفه__وم نس__خ احكام ادي__ان گذشته••• 68

عمر كوت__اه برخى از احك__ام ادي___ان••• 70

تف___رق__ه و انشع____اب در ادي____ان••• 72

علم___اى دي___ن، عاملي___ن تف__رق___ه••• 76

زمان و مقام قضاوت در اختلاف اديان••• 79

فصل سوم: تأثير انبياء در تكامل بشريت

پي___امب___ران و تم_______دن••• 85

تأثير انبياء در علوم انسانى••• 86

فه__رس_ت مط_ال_ب

(551)

موض_وع صفح_ه

تأثير پيامبران در افكار اجتماعى و اصلاح حكومت ها••• 89

نقش پيامب__ران در بيدارى انسان ها••• 93

گسترش عدالت، اولين هدف رسالت••• 96

مي__زان چيس___ت؟••• 97

گست__رش مساوات و مب__ارزه با اختلاف__ات طبقاتى••• 98

ل_زوم نبوت جهانى••• 105

جهانى بودن نبوت••• 112

(552)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل چهارم: انساب و اسامى پيامبران

اسامى پيامب__ران در ق__رآن••• 115

پيامب__ران ب__دون اس__امى••• 116

تع__داد و ن__ژاد پي_امب__ران••• 118

اسامى پيامبران از نسل نوح و ابراهيم••• 121

توالى رسولان از ذريه نوح••• 126

پي__امب__ران اول__والع___زم••• 128

(553)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل پنجم: شريعت و كتاب پيامبران

ش__ريع___ت و كت____اب پي__امب____ران••• 133

دليل اختلاف شريعت ها و قوانين اديان••• 137

همگ__ون__ى وح__ى در پي____امب____ران••• 139

مفه_وم كت__اب و حك__م انبي__اء••• 142

پيامبران صاحب حكم و شريعت••• 144

(554)

تع_____داد كت_____ب آسمان____ى••• 147

مطالب مشترك در قرآن و صحف ابراهيم و موسى••• 148

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

صح___ف ب___ه ص___ورت ال_واح••• 149

اهل كتاب و

كتاب هاى مقدس آنان••• 150

كت____اب مق_____دس يه________ود••• 151

كت___اب مق_____دس مسيحي____ان••• 154

اه___ل كت___اب ب__ودن مج___وس••• 156

(555)

چگونگى از بين رفتن دين مجوس••• 157

الت_زام ايمان به كليه كتب آسمانى••• 159

محرّم_ات و منهيات مشترك اديان••• 160

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل ششم: امتيازات، ابتلائات و درجات پيامبران الهى

امتي__ازات هف__ده پي__امب__ر اله_ى••• 163

آن چه به موسى و هارون داده شد؟••• 164

ق_____رآن، ذك______ر مب_________ارك••• 165

(556)

آن چ__ه ب_ه اب_راهي__م داده ش___د ؟••• 167

و... اب__راهي____م چ___ه ك_______رد؟••• 168

مهاجرت و نجات ابراهي__م و ل_وط••• 173

اعطاى فرزند و امامت ب_ه ابراهيم و فرزندانش••• 174

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ب__ه لوط چ___ه داده ش___د؟••• 177

پذي____رش دع____اى ن___وح••• 178

حكم و قضاوت اعطاشده به داود و سليمان••• 179

(557)

تسبي__ح كوه و مرغ__ان همص__دا ب_ا داود••• 182

تعلي__م علم صناع__ت لباس رزم ب__ه داود••• 183فراوان__ى نعم___ت قب__ل از ن__زول ب__لاء••• 342

ب__اد در تسخي__ر سليم__ان••• 183

شياطين در تسخير سليمان••• 184

كش__ف ض____رّ اي______وب••• 185

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

رحمت الهى بر اسماعيل، ادريس و ذَالْكِفل••• 187

نج__ات يونس از شك___م ماه___ى••• 188

(558)

فرزندى كه به زكري___ا داده ش_د؟••• 192

مريم و عيسى آيتى براى جهانيان••• 194

امت واح_ده، و راه توحي_د از طريق نبوت••• 196

ابتلائ__ات خاص انبي_اء چهارگانه••• 197

ابتلاء اسماعيل••• 198

ابت__لاء يون_س••• 199

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ابت___لاء ل___وط••• 200

(559)

ابت__لاء يس___ع••• 200

درجات برترى پيامبران نسبت به يكديگر••• 201

برگزيده ش_دگان••• 205

دلاي___ل ب_رگ__زي___ده ش_____دن آدم عليه السلام ••• 206

دلاي__ل برگ__زي__ده ش___دن ن____وح عليه السلام ••• 207

برگزي_ده ش__دن آل ابراهي__م و آل عمران••• 208

ساي___ر ب__رگ_____زي___ده ش___دگ_____ان••• 209

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(560)

برگزيدگ__ان از عت_رت پيامبر اسلام••• 210

درجات پيامبران، امامان و دانشمندان••• 212

فصل هفتم: ادب و آداب پيامبران الهى

ادب اله__ى پي__امب___ران••• 217

توحيد در اعمال پيامبران••• 219

اعم_ال توحيدى پيامبران••• 222

انواع ادب و آداب تعليمى به پيامبران••• 224

ادب ت___وب______________ه••• 225

فه__رس_ت مط_ال_ب

(561)

موض_وع صفح_ه

ادب انج_____ام تك___الي_____ف••• 225

ادب استف__اده از روزى ح_لال••• 227

ادب ف___ردى و اجتم__اع____ى••• 228

ادب نسب____ت ب___ه خ_____دا••• 230

ادب نسب_____ت ب___ه م___ردم••• 230

ادب پيامبران در مواقع دشوار••• 231

ادب در گفتار نوح با قوم خود••• 232

ادب توبه در گفتار موسى در حال غضب••• 234

فه__رس_ت مط_ال_ب

(562)

موض_وع صفح_ه

ادب در گفت__ار يوسف در خلوت زليخا••• 234

ادب در گفت___ار يوس__ف با ب___رادران••• 236

ادب در گفتار سليم__ان با ملك__ه سب_أ••• 237

ادب در گفتار رس_ول اللّه صلى الله عليه و آله در غ__ار••• 238

ادب در گفتار رسول اللّه صلى الله عليه و آله در خلوت••• 239

ادب پيامبران در مقابل__ه با ق__وم خود••• 240

ن_وح در ب__راب__ر قوم••• 241

هود در برابر قوم خود••• 242

(563)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ابراهي__م در ب_رابر آذر••• 243

شعي_ب در برابر ق__وم••• 243

موسى در برابر فرعون••• 244

موس_ى و ه__ارون در ب__راب__ر فرع__ون••• 245

مري__م در براب__ر مردم••• 245

رس___ول اللّه صلى الله عليه و آله در ب__راب_ر مشركي__ن••• 246

رس___ول اللّه صلى الله عليه و آله در ب__راب___ر ظالمي__ن••• 247

(564)

رسول اللّه صلى الله عليه و آله در برابر گستاخى پيروان••• 248

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نحوه گفتار و بيان پيامبران••• 249

ادب پيامب_ران در اظهار حق••• 251

فصل هشتم: سنت هاى الهى در رسالت پيامبران

تعريف نب__وت و رسال__ت••• 261

رسال__ت، سنت__ى ج__ارى در ع__ال__م••• 264

هر قومى را هدايت كنن__ده اى هس__ت!••• 267

(565)

در هر ملتى پيغمبرى مبع_وث ش__ده !••• 269

هر ملتى را رسولى همزبان خود آمده!••• 272

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ارس__ال رس__ل از جن__س بش__ر••• 275

ل__زوم انسان ب__ودن پيامب___ران••• 277

پيامبران و امامان براى هم_ه ادوار••• 280

x 1 _ فضل خدا بر اهل بيت نبوت••• 281

x 2 _ فض__ل خ___دا ب__ر م____ردم••• 281

(566)

ميث_________اق پي____امب_______ران••• 286

تعهد پيامبران براى معرفى پيامبر بعدى••• 292

مب_ارزه پيامبران با طاغيان و مستكبران••• 295

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

سن_ت مقاوم__ت رسولان در برابر طاغي__ان••• 298

سنت يأس رسولان و هلاكت اقوام

و جوامع••• 301

تك____رار ي_____أس پي__امب____ران••• 303

تكرار اتهام دروغ گويى به پيامبران••• 304

(567)

تك___رار نج______ات م___ؤمني___ن••• 305

تك__رار ع_ذاب و هلاكت مجرمي__ن••• 306

تك__رار سنت پي___روزى رس_ولان••• 307

غلب_____ه در است______________دلال••• 308

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

غلب__ه از طريق تأيي__د غيبى••• 308

غلبه از لح_اظ ماهيت ايم__ان••• 309

فصل نهم: انقراض جوامع تاريخى و امت هاى منقرض شده

(568)

سرنوشت اقوام منقرض شده••• 313

سرن__وش__ت ق__وم ن____وح••• 314

محفوظ ماندن كشتى نوح تا عصر پيامبر اسلام••• 316

انق___راض ق______وم ع____اد••• 317

انق__راض ق_____وم ثم_____ود••• 320

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

انق_راض قوم لوط••• 323

انقراض آل فرعون••• 324

(569)

آيات ربوبي__ت اله__ى در هلاك__ت اقوام گذشته••• 325

آي__ت بج__ا مان__ده از ه__لاك__ت ق__وم ل___وط••• 325

آيت ربوبيت الهى در غرق فرعون و لشكريانش••• 326

آي__ت ربوبي__ت الهى در ناب__ودى ق__وم ع__اد••• 327

آيت ربوبي_ت اله___ى در هلاك___ت ق___وم ثمود••• 328

آيت ربوبي__ت اله__ى در هلاك__ت ق___وم ن_وح••• 330

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

عوام__ل و دلايل انق_راض امت هاى پيشين••• 331

(570)

ع__اقب___ت تك___ذي_____ب كنن_____دگ___ان••• 338

سنت امتحان و سنت استدراج و مكر الهى••• 339

فراوان__ى نعم___ت قب__ل از ن__زول ب__لاء••• 342

لجاج__ت توانگ_ران مت__رف در همه ادوار••• 345

اقوام__ى كه تاريخ آن ه__ا را نمى شناسد!••• 347

امت هاى منق__رض ش__ده و آثار بجامانده••• 350

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(571)

فصل دهم: بت پرستى و اديان باستانى

پيداي__ش آئي__ن ه___اى بت پرست__ى••• 357

پرست_ش با غري__زه جل___ب منفعت••• 358

پرست__ش با غري__زه دف__ع ض__رر••• 359

ش__روع ب___ت پرست____ى انس____ان••• 361

منشأ و چگونگى پيدايش بت پرستى••• 367

نقش مجسمه س__ازى در بت پرستى••• 371

خدايان مؤنث••• 375

فه__رس_ت مط_ال_ب

(572)

موض_وع صفح_ه

بت پرستى در اديان باستانى••• 377

بت پرست___ى ص__ابئي____ان••• 378

ب___ت پرست___ى برهم___ائى••• 380

عق___اي___د ب_رهم___ائ_____ى••• 381

بت پرست____ى ب___ودائ____ى••• 383

بت پرستى در عرب جاهليت••• 388

مطالعه تطبيقى بين تعاليم قرآن و آئين ها و اديان ديگر••• 394

ادي__ان معتق__د به تناس___خ••• 394

فه__رس_ت مط_ال_ب

(573)

موض_وع صفح_ه

تفاوت تعالي__م ويدا با تعاليم براهمه••• 397

تسرى شرك در عبادت به ساير اديان••• 402

ش_رك

در زرتشتيان••• 403

ش____رك در يه___ود••• 403

شرك در مسيحي__ت••• 404

تعاليم عالى اسلام و اصلاح مفاسد شرك در عبادت••• 405

تفاوت شفاعت در اسلام با بت پرستى••• 408

ثب___وت ت__أثي_____ر••• 409

(574)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تفاوت شفاعت با شرك در عبادت:••• 412

فصل يازدهم: تاريخ ستاره پرستى و اديان و زرتشى

ت__اري__خ و دي__ن ص__ابئي____ان••• 415

ستاره پرست_ى و بت پرستى عصر ابراهيم عليه السلام ••• 425

نفوذ ستاره پرستى و بت پرستى به پارس قديم••• 428

سفره_اى يوذاس___ف به ف__ارس••• 431

ج__م، و ش___روع آتش پرست___ى••• 432

(575)

زم______ان اب______راهي___________م ••• 435

اختلاط بت پرستى وستاره پرستى••• 438

است. به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

از همك__اران قرآن پژوه ايش__ان گرديده است. اميدوارم همچنان از توفيقات و تأييدات الهى برخوردار باشند.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به

مقدمه ناشر (13)

قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه،

(14) كليات تاريخ اديان

نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى

مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

مقدمه ناشر (15)

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

(16) كليات تاريخ اديان

زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

(18) كليات تاريخ اديان

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

مقدمه مؤلف (19)

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات

شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(20) كليات تاريخ اديان

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

مقدمه مؤلف (21)

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و

صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

(22) كليات تاريخ اديان

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

مقدمه مؤلف (23)

بى اعتنايى علماى امروز به تاريخ هم همين عوامل است. حتى

اعتبار بيان تاريخ در قرآن (25)

باستان شناسى نيز كه در وهله اول به نظر مى رسيد از دستبرد چنين عواملى مصون باشد ولى متأسفانه دانشمندانى كه اسرار باستان شناسى را افشا مى كنند داراى همان احساسات هستن__د كه نويسندگان تاريخ بوده اند لذا به راحتى مى توانند چيزى را كتمان كنند و يا تغيير دهند.

اما آن چ_ه ب_اي_د ب_دان تكي__ه ك__رد ك__ه از هر دستبرد و احساسات شخصى و تعصبات قومى و مذهبى به دور است وحى الهى است كه در كتب آسمانى تاريخ گذشتگ_ان را بي_ان مى كن_د.

در اين ميان، قرآن كريم، تنها منبعى است كه مصون از خطا بوده، و دروغ و دست بشر در آن راه نيافته است ؛ ولى كتب آسمانى ديگر مانند تورات و انجيل، به دليل اين كه از دستبرد عوامل مذكور در بالا مصون نمانده اند، چيزى بيشتر از تاريخ هاى معمولى

(26) كليات تاريخ اديان

ندارند و داستان هاى تاريخى مذكور در آن ها نيز اغلب ملعبه دست عوامل بالا قرار گرفته است. علاوه بر اين معلوم نيست سراينده داستان هاى كتب عهدين مثلاً داستان «صم_وئيل و ش_ارل» كيست؟ (1)

و منظورش هدايت مردم به سوى سعادت و رضوان و رستگارى است لذا مى بينيم هيچ قصه اى را مانند كتاب هاى تاريخ و داستان با تمام جزئياتش نقل نمى كند، بلكه از هر تاريخ و داستان، آن نكات متفرقه كه مايه عبرت و تأمل و دقت و يا آم__وزن_ده حكم__ت و م__وعظ__ت اس__ت و ي__ا س__ود ديگ__رى از اين قبي_ل دارد، نق_ل مى كند.

براى نمونه داستان «طالوت و جالوت» را بررسى مى كنيم كه ببينيم قرآن چگونه اين تاريخ را در سوره بقره آيات 246 تا 253 بازگو مى كند؟

در آغ_از مى فرمايد:

(28) كليات تاريخ اديان

«مگ_ر داست_ان آن ب__زرگان بن_ى اسرائيل را نشنيدى كه بعد از موسى به پيامبر خود گفتن_د...» (246 / بقره)

آن گ_اه بقي_ه جزئيات را ره__ا ك__رده و مى ف__رم__اي__د:

«پيغمبرشان به آنان گفت خدا طالوت را به پادشاهى شما نصب كرد...» (247 / بقره)

ب__از بقي__ه مط__ال_ب را مسك__وت گذاشته و مى فرمايد:

«و نيز به ايشان گفت نشانه پادشاهى وى اين است كه صندوق معروف دوباره به شما برمى گردد...» (248 / بقره)

آن گ__اه مى ف_رماي__د:

«و همين كه طالوت سپاهيان را بيرون برد...» (249 / بقره)

بعدا جزئيات م_رب_وط به داود را رها نموده و مى فرمايد:

طرز بيان تاريخ در قرآن (29)

«چون با جالوت و سپاهيانش روبرو شدند...» (250 / بقره)

كاملاً پيداست كه اگ__ر مى خ__واس__ت اين جمل__ه ه__ا را به يكديگر متصل كند داست__انى طولانى مى شد.

اين نكته در تمامى داستان هايى كه در قرآن آمده مشهود است و اختصاصى به يك داستان و دو داستان ندارد بلكه به طور كلى از هر داستان آن قسمت هاى برجسته اش را كه آموزنده حكمتى يا موعظتى و يا سنتى از سنت هاى الهى است كه در

امت هاى گذشته جارى شده است، نقل مى كند.

در داستان حضرت يوسف اين معنا را تذكر مى دهد و مى فرمايد:

«در داست_ان ايش_ان عبرتى است براى خردمندان.» (111 / يوسف)

در جاى ديگر مى فرمايد:

(30) كليات تاريخ اديان

«خ__دا مى خ__واه__د شم__ا را ب__ه سنت هايى كه در امت هاى قبل از شما جريان داشته ه_داي__ت كن_د.» (25 / نساء)

و ي__ا م_ى ف__رم___اي___د:

«قبل از شما سنت هايى جريان يافته است، پس در زمين بگرديد و ببينيد عاقبت تكذيب كنندگان چگونه بوده است؟ اين ق__رآن ب__يانى است ب__راى م__ردم و ه__داي_ت و م_وعظه اى است براى مردم با تقوا.» (137 / آل عمران) (1)

فساد پيش گ__رفت_ى،

و در تحمل آزار از امتت، ق_وى و است_وار سازيم!» (120 / هود)

در آن چه فايده به رسول خدا عايد مى گردد فرمود:

«وَ جاءَكَ فى هذِهِ الْحَقُّ _ در اين ها حق به سوى تو آمد.» (120 / هود)

اين وسيله آمدن حق را اگر خود سوره هود يا آيات آن همان داستان هايى بدانيم كه

(34) كليات تاريخ اديان

در آن سوره آمده است، در اين صورت، حق مورد نظر، همان حقايق و معارف مربوط به مبدأ و معاد و سنت جارى الهى در خلق، خواهد بود كه در آن سوره شرح داده و خاطرنشان ساخته است كه چگونه پيغمبران را فرستاده و دعوت توحيد را انتشار داده و مؤمنين را در دنيا به نجات از مهالك و در آخرت به نجات از آتش سعادتمند ساخته و ظالمين را به اخذ در دنيا و عذاب خالد در آخرت بدبخت كرده است.

هر چه را براى خود خير تشخيص مى دهيد،

انجام دهيد، ما هم كار خود را مى كنيم،

و انتظ_ار مى ب_ري_م روزى را كه ع_اقب_ت عملتان به استقبالتان آيد،

و به زودى خواهيد فهميد كه آن چه ما از اخبار الهى مى گفتيم راست بود يا دروغ!» (121 و 122 / هود)

اين بيان در حقيقت خاتمه دادن به احتجاج، و نوعى تهديد است، كه در داستان هاى گذشتگان از قبيل داستان نوح و هود و صالح بازگو كرده است، و در قصه شعيب از

(38) كليات تاريخ اديان

خود آن جناب حكايت كرده كه به قوم خود گفت:

«اى قوم! شما به جاى خود عمل كنيد كه من نيز عمل مى كنم، و به زودى خواهيد فهميدكه عذاب خوار كننده كه را خواهد آمد، و دروغ گو كيست؟

شما منتظر باشيد، كه من نيز با شما منتظرم!» (92 و 93 / هود)

در پايان سوره مى فرمايد كه به زودى گردش روزگار عليه دشمنان اسلام دور خ_واه_د زد و ك_ار ب_ه نف_ع پي_امب_ر گ_رامى اس_لام پ_اي_ان خ_واهد يافت. (1)

يا حوادث تاريخى مربوط به او در چه زمان و مكانى رخ داده است. قرآن متعرض ساير مشخصاتى كه يك تاريخ نويس يا رمان نويس بى نياز از ذكر آن نيست، نمى شود. چون تعرض به اين گونه خصوصيات در هدف قرآن _ هدايت _ دخالت و تأثير ندارد.

(40) كليات تاريخ اديان

م__ردم از نظ__ر ه__دايت ب__رايش__ان يكس__ان است كه بدانند ابراهيم فرزند تارخ ابن ناحور بن سروج بن رعو بن فالج بن شالج بن ارفكشاذبن سام بن نوح است، يا ندانند.

ب__راى مردم يكسان است كه بدانند كه ابراهيم در «اوركلدانى ها» و در حدود سنه دو هزار قبل از ميلاد به دنيا آمده است، و ولادتش در عهد فلان پادشاهى بوده كه در ف__لان زم__ان به دني__ا آمده و ف_لان مدت سلطنت كرده و فلان روز مرده است، يا ندانند!

قرآن، در عين حال، در آن مقدار از علم نافع كه بحث در آن واجب بوده، كوتاهى نفرموده است. و بحث و نظر در عالم و اجزاء آسمانى و زمينى اش را هم تحريم نكرده است، و از خواندن و شنيدن اخبار و تاريخ امم گذشته و سنن و آدابى كه در آن امم معمول بوده و بدان وسيله كسب معرفت مى توان كرد، جلوگيرى نكرده است، و بلكه از

روش قرآن در نقل تاريخ (41)

آن به بهترين وجهى مدح هم كرده است، و نيز در آيات بى شمارى سفارش به تفكر و ت_ذك_ر در آن فرموده است. (1)

.

(42) كليات تاريخ اديان

تاريخ پيامبران م_ى ن_امي_م، م_انن_د داست_ان م_وس_ى و ن_وح و يا داستان هود و صالح، در حقيقت اي_ن داست_ان ها ت_اري_خ اق__وام و ملل__ى اس_ت ك_ه اي_ن ب_زرگ_واران درمي____ان آن ه___ا مبع___وث ش__ده ان__د.

چون در اين داستان ها جريان حال آن اقوام و رفتارى كه با پيامبرانشان داشتند، بيان شده، و نيز سرانجام انكارشان، و اين كه عذاب الهى همه شان را از بين برده و منقرضشان ساخته است. مى بينيم تمامى اين داستان ها به آياتى ختم شده اند كه كيفيت نزول عذاب و هلاكت آنان را بيان مى كند.

قسمتى از آيات سوره اعراف (از 59 تا 206) كه تاريخ اين پيامبران بزرگوار را نقل مى كند هدف خاصى را دنبال مى نمايد و آن بيان حال مردم از حيث قبول عهد الهى و يا رد آن است، تا براى مردم و بخصوص امت اسلام هشدار و انذار و مايه عبرت باشد! (1)

تاريخ ملت ها و تاريخ اديان (43)

تاريخ ملت ها نموده و به ذكر حوادث آن پرداخته اند و اين جريان همين طور ادامه داشته تا اين كه در همين اواخر به طور كل_ى تح_ول_ى در ت_اري_خ نويسى به وجود آمده و تاريخ اشخاص به تاريخ مل_ت ها تبديل شده است.

قرآن مجيد در آيه زير ب__راى ملت ها «اجل» و «مدت زمان» قائل شده و مى فرمايد:

«براى هر ملت اجل و دوره اى است كه نه لحظه اى به عقب افتند، و نه لحظه اى پيش__ى مى گي__رن__د.» (34 / اع___راف)

در آي_ات زي_ر ب_راى امت ه_ا كت_اب و عم_ل ق_ائ_ل ش_ده و مى فرمايد:

«و هر امتى به سوى كتاب خود خوانده مى ش_ود.» (28 / جاثيه)

«عم__ل ه__ر امت__ى را در نظ_رش زينت داديم.» (108 / انعام)

تاريخ ملت ها در قرآن (45)

ه__م چني__ن در آي__ات زي__ر است كه ق__رآن شع__ور و فه__م و ط__اعت و معصيت ب_____راى مل___ت اعتب_____ار ف___رم____وده اس__ت:

«دست__ه اى از آن ه__ا ملت__ى مي__ان__ه رو هستن__د.» (66 / مائده)

«ملتى قائم كه آيات خدا را تلاوت مى كنند.» (113 / آل عمران)

«هر ملتى مى كوشيد تا پيغمبر خود را بگيرند و در راه باطل خود با او جدال ورزند تا حق را پايمال سازند... .» (5 / غافر)

«براى هر امتى رسولى است، و وقتى آن رسول آمد حكم به عدل خواهد شد و بر كسى ظلم نمى شود.» (47 / يونس)(1)

1- المي________زان ج 7، ص 162 .

(46) كليات تاريخ اديان

آنان را برايت سروديم، و بعضى ديگر را نس___رودي_م؟

انتخاب قرآن در نقل تاريخ (47)

هيچ رسولى چنين حقى نداشته كه از پيش خود آيتى بياورد،

هر آيتى مى آوردند به اذن خدا بوده است...!»

بعضى از مفسرين به اين آيه شريفه استدلال كرده اند بر اين كه بعضى از پيغمبران بوده اند كه داستان شان در قرآن نيامده است و لكن اين استدلال درست نيست زيرا آيه شريفه در مكه نازل شده است و بيشتر از اين دلالت ندارد كه تا اين تاريخ سرگذشت بعضى از انبياء را برايت شرح نداده ايم. لكن در سوره نساء كه بعد از سوره مورد بحث و در مدينه نازل شده است چنين مطلبى را بيان مى فرمايد و مى گويد:

«رسولانى كه قصه شان را قبلاً ب_راى تو گفتيم،

و رسولانى كه برايت قصه آن ها را نگفته ايم.» (164 / نساء)

(48) كليات تاريخ اديان

و اين آيه است كه به نظريه فوق دلالت دارد و نشان مى دهد كه قصه برخى از رسولان در قرآن ذكر شده و داستان برخى ديگر در قرآن نيامده است زيرا سوره نساء آخ__ري__ن س__وره اى است كه در آن داست__ان پي__امب__ران قي__د شده و از آن به بعد در

سوره هايى كه بعد از سوره نس__اء نازل ش__ده، ن_ام هي__چ ي__ك از انبي__ائى كه در قرآن آم__ده ب_رده نش__ده اس_ت.

در مجمع البيان از على عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

«خ__داى تع__الى پيغمب__رى سي__اه چهره مبعوث كرد و داستان او را در قرآن براى ما بيان نف_رمود.»

نظير اين معن___ا را درمنث__ور از تفسي__ر اوس__ط طب__رانى و از ابن م__ردوي__ه، از آن جناب رواي__ت ك__رده اس__ت.

انتخاب قرآن در نقل تاريخ (49)

در تفسير عياشى از ثمالى از حض__رت ب__اق__ر

عليه السلام رواي_ت مى كن__د ك__ه ف_رم_ود:

«بين آدم و نوح پيغمبرانى به طور مخفى و علنى بودند، و لذا ذكر آنان كه مخفى بودند در قرآن نيامده است همان طور كه كسانى كه علنى بوده اند اسم آن ها برده شده است. اين كه خ__داى تع__الى در س__وره نساء فرموده:

«وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ... _ يعنى همان طورى كه اسم پيامبران علنى را بردم اسم پيامبران مخفى را نبردم.» (164 / نساء)

همي__ن رواي__ت را در ك__اف__ى از عل__ى ب__ن اب_راهيم از طريق اب__وحم__زه از حضرت امام باقر عليه السلام روايت مى كند.

در نق_ل ك_افى اين طور آمده كه:

«بعضى از انبياء مخفى بودند لذا ذكرشان در قرآن مخفى شده است به طورى كه

(50) كليات تاريخ اديان

اسم پيامبران علنى در قرآن آم__ده و اسم آنان نيامده است، اين است كه خدا مى فرمايد: همان طور كه اسم پيامبران علنى را بردم اسم پيامب_ران مخفى را نبردم... .»

و به هر صورت مراد از روايت اين است كه خدا اصلاً نه نامى از آنان كه مخفى بودند برده و نه قصه شان را در قرآن ذكر كرده است همان طور كه قصه بعضى از علنى ها را ذك_ر كرده و از آنان نام برده است.(1)

مع__رف_ى ك___رده اس__ت.

همچنين در سوره يوسف، تاريخ زندگى يوسف را به آن نحو كه بيان داشته، از خب_ره_اى غيب_ى شم_رده است، آن ج_ا كه م_ى ف_رم_ايد:

«اين حكايت از اخبار غيبى بود كه بر تو وحى ك__ردي_م، تو آن جا نبودى كه ب__رادران ي__وس__ف بر مك__ر و حيل__ه تصمي__م گ__رفتن__د... .» (102 /يوسف)

ظاهرا دليل اين كه آن را از اخبار غيبى مى شمارد، اين است كه داستان مذكور را اهل

(52) كليات تاريخ اديان

كت_اب تحريف كرده و خصوصيات آن را از بين برده اند.

به طورى كه در كتب عهدين خصوصيات داستان هاى زكريا اصلاً ذكر نشده است. و فرمايش خداوندى هم كه در آخر همين آيه مى فرمايد _ تو آن جا حاضر نبودى كه وقتى قرعه كشيدند _ مطلب بالا را تأييد مى كند.

در ذكر تاريخ حيات نوح عليه السلام هم در قرآن، خداى متع__ال ب__از متذك__ر مى شود كه:

«اين از اخبار غيب است. پيش از آن كه ما ب__ه ت__و وح__ى كنيم، ت__و و ق_ومت از آن آگاه نبوديد!» (49 / هود)

درسوره آل عمران آيه62خداى متعال به آن چه درباره قصه هاى عيسى عليه السلام بيان فرموده اشاره مى كند و آن را «حق» مى شمارد، يعنى تذكر مى دهد كه آن چه ما از قصص و تاري__خ عيسى شرح دادي_م همان حق است، نه آن چه مسيحيان درباره آن ادعا مى كنند:

اصلاح قسمت هاى تحريف شده تاريخ (53)

«اِنَّ ه__ذا لَهُوَ الْقَصَ_صُ الْحَقُّ وَ ما مِنْ اِل____هٍ اِلاَّ اللّهُ... .» (62 / آل عمران) (1)

1- الميزان ج 6، ص 5 .

(54)

اصلاح قسمت هاى تحريف شده تاريخ (55)

(56)

زندگى اجتماعى او كه منجر به ظهور اديان و تشريع قوانين دين شده است، ذكر مى گردد:

آن چه از مجموعه آيات شريفه قرآنى در زمينه آفرينش انسان و زندگانى اوليه او استفاده مى شود، اين است كه اين نسل انسانى يك نوع مستقل است كه از نوع ديگرى ج__دا نش__ده و از روى ق_ان_ون تكامل طبيعى به وجود نيامده، بلكه خداوند آن را مستقيما از زمين آف_ريده است.

يعنى زمانى بودكه زمين و آسمان وجودداشت، و درزمين موجوداتى ديگربودند ولى انسان نبود. بعدخدايك جفت ازنوع انسانى آفريدكه سرسلسله نسل موجودبشر مى باشد.

قرآن مجيد، در مورد اين كه قبل از اين نسل انسانى كه از آدم و حوا به وجود آمده اند، آيا در روى زمين انسان هايى ديگر بوده اند يا نه ساكت است و اشاره اى مشخص بدين امر نك_رده است.

آغاز پيدايش انسان (57)

كند و ب__دي__ن ت__رتيب ل__زوم تم__دن و وج__ود اجتم__اع تعاونى را با قضاوت خود مى پذيرد.

لازم__ه اي__ن م__دني__ت اين است كه اجتم__اع ب__ه نح__وى تشكيل گردد كه روابط افراد با يكديگر عادلانه باشد و هر كس به اندازه اى از ديگ__رى به__ره من__د شود كه آن ديگ__رى از او استف__اده مى كن_د. اين ق__ان_ون ع_دل اجتم_اعى است.

(60) كليات تاريخ اديان

چون اين ق__ان__ون زائي__ده «اص__ل استخ__دام» است و انسان به شرط ناچارى ب__دان ت__ن درداده است، ل__ذا هر موقع كه قدرتمند مى شود رعايت اين قانون را نمى كند! جريان تاريخ پيوسته از اعصار توحش و بربريت تا اين زمان ها كه عص__ر درخشان و ط__لائى و دوران تم__دن و آزادى اس__ت، نش__ان داده كه مل__ت هاى ق__وى ملت هاى ضعي__ف را ب__ه ص__ورت ظ___الم__انه لگ__د م__ال و عم__لاً م_وض_وع اجتم__اع تع___اون_ى و ع_دالت عم__ومى را تضعي_ف كرده اند.

عه__د عل__م را مربوط به عص__ر حاض_ر مى دانن_د.

از لحاظ تاريخى، اين تقسيمى را كه براى سير زندگى بشر تهيه نموده اند و آن را چهار

(66) كليات تاريخ اديان

دوره فرض كرده اند، تا آن جا كه تاري_خ دين و فلسفه نشان مى دهد اشتباه و باطل است.

ت__اري__خ دي____ن و فلسف____ه نش____ان مى ده____د ك__ه:

1 _ دين ابراهيم عليه السلام بعد از عه___د فلسف__ه هن__د و مص__ر و كل_دان ب__وده است.

2 _ دين عيسى عليه السلام بعد از فلسفه يونان بوده است.

3 _ دين محمد صلى الله عليه و آله ني__ز بع__د از فلسف__ه ي__ون__ان و اسكن__دري__ه ب__وده است.

نكته اصلى اين است كه نهايت درجه اوج فلسفه قبل از اوج گرفتن اديان بوده است، و دين توحيد از تمامى اديان ديگر قديمى تر بوده است، در حالى كه در تقسيم بندى اين افراد پرستش خدا و دين از خرافات عهد دوم از عهدهاى چهارگانه اى شمرده شده كه فرض كرده اند. و خواسته اند چنين القاء نمايند كه دين جزو دوره هاى فراموش شده

دين و تقسيمات تاريخى زندگى بشر (67)

زندگى بشر بوده است. در فرض اين افراد علم طبيعى و دانش روز معتبر شمرده شده و پيروزى از دين تقليد، و پرستش خدا از خرافات دوره هاى گذشته شمرده شده است كه به زعم آن ها علم با آن مخالف است!

اين گ_ون_ه م_ورخي_ن ب_ه اين نكت__ه توجه نكرده اند كه پيروى از دين تقليد نيست، زيرا دين عبارت است از مجموعه اى از مع__ارف م_رب_وط ب_ه مب__دأ و معاد، و قوانين اجتماعى، از عبادات و معاملات كه از طريق وحى و نب__وت به بش__ر رسي__ده است، نب__وتى كه ص_دق آن با دليل و برهان ثابت شده است. و نيز دين مجموعه اخبارى را شامل است كه

مخبر صادق از آن ها خبر داده است، مخبرى كه صادق بودن او نيز با دليل و برهان به اثبات رسيده است.

معل_وم اس__ت ك__ه پي__روى از چني__ن دين__ى پي__روى عل__م اس_ت، ن_ه خرافات!(1)

(68) كليات تاريخ اديان

وضع كرد و بدين ط__ري_ق بشر را به كمال لايقش راهنمايى فرمود. و اين كمال، يك كمال واقع__ى و حقيق__ى و داخ_ل در داي_ره صن_ع و ايج_اد اس_ت، و ه_ر چ_ه مق_دم_ه آن ب_اش_د ني_ز چني_ن خ_واه_د ب___ود.

(72) كليات تاريخ اديان

اين اختلاف كه از ناحيه فطرت در جامعه بشرى روى داده نمى گذارد انسان به كمال لايقش برسد و در زندگانى اجتماعى به مقصد اصلى نائل شود و بشر خود به خود نمى تواند آن را مرتفع سازد، و فسادهايى را كه از آن توليد شده است، اصلاح نمايد ؛ پس ناچار بايد از راه ديگرى غير از طبيعت بشرى اصلاح شود و آن جهت الهى است ؛ يعنى بايد خدا مواد اصلاحى را به وسيله وحى به پيامبران بفهماند و ايشان براى مردم بيان كنند.

اين است كه قرآن شريف از قيام انبياء براى اص_لاح ج_امع_ه چني_ن تعبي__ر مى كند:

«خدا پيامبران را مبعوث كرد!» و در هيچ آيه اى نهضت پيامبران جز به خدا نسبت داده نشده است، با آن كه آن هم مانند ساير حوادث مربوط به ماده و زمان و مكان است.

بنابراين، نبوت يك حالت الهى يا به عبارت ديگر يك حالت غيبى است كه به واسطه

هدف ارسال رسل و كتب آسمانى (73)

آن «انسان نبى» معارفى را كه رافع اختلافات و تناقضات زندگى است، درك مى كند. نسبت آن به حال عموم مردم در ادراك مانند بيدارى است به خواب، و اين ادراك مخصوص، در لسان قرآن «وحى» نامي__ده مى ش__ود و آن حالى كه درك كننده واجد آن است «نب__وت» خوانده شده است.

از اين بيان معلوم مى شود مقتضى بودن فطرت براى اختلافات

از طرفى، و براى مدنيت و اجتماع از طرف ديگر، به ضميمه عنايت پروردگار به كامل كردن آفرينش هر موجود، «نبوت عامه» را اثبات مى كند.

(74) كليات تاريخ اديان

استفاده مى شود كه انبي__اء در هر س__ه م_ورد بالا معصوم هستند.

الَّذينَ امَنُوا» به كار رفته است و اولين موردى است كه خداى تعالى م__ؤمني__ن را ب__ا لف__ظ «ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذي__نَ امَنُ__وا» خطاب مى كند. بعداز آن در 84 مورد ديگر تا آخر قرآن اين خطاب را تكرار فرموده است.

در قرآن كريم خطاب «يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا» تنها مختص به مؤمنين امت اسلام است. امت هاى قبل از اس__لام با عب__ارت «ق_وم» خط_اب و تعبير شده اند، مانند «قوم نوح و قوم ثمود» گاهى نيز با لفظ «اصحاب» خطاب يا بيان شده اند، مانند «اصحاب مدين» و «اصح__اب رس». در خص__وص ق__وم م__وس__ى عليه السلام تعبي__ر به «بن__ى اس__رائي_ل» و «يا بنى اسرائيل» شده است.

در قرآن كريم، چنان چه دقت شود، مشخص مى شود كه آن چه قرآن از عبارت

خطاب هاى مختلف الهى به صاحبان اديان (81)

«الَّذينَ امَنُوا» در نظر دارد غير آن معنايى است كه از كلمه «مؤمنين» اراده فرموده است.

از برخى از آيات فهميده مى شود كه منظور از «الَّذينَ امَنُوا» تمامى اهل ايمان به رسول خدا صلى الله عليه و آله نيستند، و چنان نيست كه همه را ولو هر جور كه باشد شامل شود. منظور از عبارت «الَّذينَ امَنُوا» همان «سابقون اوّلون» يعنى طبقه اول مسلمانان از مهاجر و انصار هستند كه در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله و در روزگار عسرت اسلام به آن جناب ايمان آوردند ؛ و «الَّذينَ امَنُوا» عبارت آبرومند و محترمانه اى است كه همه جا منظور ازآن اين طبقه هستند. (1)

1- المي_زان ج 2، ص 49 .

(82) كليات تاريخ اديان

مستقيم شان يك صراط است. اختلاف در زمان و احوال و هم چنين در پويندگان اي__ن راه و اخت__لاف در ه__دف و مقص_د، ب_اع_ث اخت_لاف در ه_داي_ت و ص_راط نيست.

سي__اق آي__ه چني_ن مى رس__ان__د كه گ__وي__ى خ__داون__د سبح_ان ف_رم_وده است:

«ما سلسله جليله انبياء عليهم السلام را كه در طول تاريخ بشريت متفرق بوده و هر يك

تفاوت بين اديان (83)

در زمانى مى زيستند، يكجا جمع كرديم و يكجا و به يك عنايت همه را به سوى ص__راط مستقي__م ه__داي_ت ك__ردي_م!»

همين طور هم هست، چون صراطى كه خداوند انبياء عليهم السلام را بدان هدايت فرموده گرچه به حسب ظاهر شرايع و احكام آن از جهت توسعه و ضيق با هم اختلاف دارند ولك__ن در حقيق__ت راه يك__ى و ش__رايع هم يكى است! و اي__ن اختلاف در حقيقت اخت__لاف نيس__ت بلك__ه اجم_ال و تفصي_ل است.

امتى كه استعداد تحمل تفاصيل احكام را نداشته شريعتش سطحى و اجمالى، و امتى كه چنين استعدادى را داشته شريعتش وسيع و تفصيلى بوده است، وگرنه تمامى شرايع و اديان در يك حقيقت كه همان ت__وحي__د فط__رى است اتفاق داشته و همه بشر را ب__ه عب__وديت__ى كه در خ__ور وس__ع و ط__اق_ت بش__رى است دع__وت مى ك_رده ان_د.

(84) كليات تاريخ اديان

«اِنَّ الدّينَ عِنْدَ اللّهِ الاِْسْلامُ!» (19 / آل عمران)

پس هر دعوت دينى و هدايتى كه بين انبياء فرق گذاشته و مردم را نسبت به بعضى از آنان كافر و نسبت به بعض ديگر مؤمن كند، و يا بين احكام خدا تفرقه بيندازد و مردم را به عمل به بعضى و ترك بعض ديگر دعوت كند، و يا از عهده تأمين سعادت زندگى انس__ان برني__ايد، و ي__ا انس__ان را

به س__وى شقاوت و بدبختى سوق دهد ؛ هدايت خدايى و مورد امضاء و رضاى پ_روردگ_ار نيست، و از راه فط__رت منح__رف است. (1)

ب___ه خ____داس_____ت،

و آن را به ه__ر كس از بن__دگان خود كه بخواهد به ارث مى گذارد ،

و س_رانج___ام ني___ك از آنِ متقي_ن اس_ت!»(1)

1- الميزان ج 16، ص 36 .

ترقى اديان و ختم رسالت ها (87)

كه چنين احكامى مادام كه بشر عاقل و مكلفى در دنيا باقى باشد، آن احكام هم باقى است، و وجوب اقامه آن واضح است.

مفهوم نسخ احكام اديان گذشته (89)

آن به اطلاقش باقى است و شامل همه مردم در همه زمان هاست!

نيز روشن گرديد اين كه جمعى از مفسرين آيه را مخصوص احكام مشترك بين

عمر كوتاه برخى از احكام اديان (91)

شرايع كرده اند صحيح نيست زيرا اگر اين طور باشد امر به اقامه دين فقط محدود مى شود به اصول سه گانه دين يعنى توحيد و نبوت و معاد، و بقيه احكام را اصلاً شامل نمى ش__ود، چون حتى يك حكم فرعى هم سراغ نداريم كه با همه خصوصياتش در تمامى شرايع وجود داشته باشد.

و وسيل__ه ش__د براى ن__زول وحى و

تفرقه و انشعاب در اديان (93)

تش__ريع ش__رع، تا آن اخت_لاف_ات از مي__ان ب__رداشت__ه شود.

قسمت بع__دى نكت__ه ديگ__رى را مط__رح مى س__ازد و آن اين كه چرا خداوند اين ج__وام__ع را نابود نم_ى كن__د؟

م__ى ف____رم_____اي_______د:

«اگر نبود كه خدا از سابق اين قضا را رانده بود كه بنى آدم هر يك چقدر در زمين بمان__د و تا چه مدت و به چه مق__دار از زندگ__ى در زمي__ن بهره مند شود، هر آينه بي____ن آن____ان حك__م مى ك___رد.» (14 / ش___ورى)

يعنى به دنبال اختلافى كه در دين خدا كردند و از راه خدا منحرف شدند، حكم مى نمود و همه را به مقتضاى اين جرم بزرگ هلاك مى فرمود.

سؤال ديگر اين است كه پس اقوامى كه قرآن از نابودى آن ها حكايت كرده چگونه هلاك شدند؟

(94) كليات تاريخ اديان

پاسخ اين است كه هلاكت و قضاهايى كه درباره اقوام گذشته در قرآن كريم آمده است راجع به هلاكت آنان در زمان پيامبرانشان بوده است، و فلان قوم وقتى دعوت پيغمبر خود را نپذيرفتند در عصر همان پيامبر مبتلا به عذاب شدند و هلاك گرديدند، مانند قوم نوح و هود و صالح كه همه در زمان پيامبرشان هلاك شدند ولى آيه مورد بح__ث راج__ع ب__ه اخت__لافى است كه امت ها بعد از درگذشت پيغمبرشان در دين خود راه انداختند.

نس__ل هاى اول و م__ؤسسي_ن تف_رق_ه كه ب_ا داشت_ن علم و اطلاع اين گونه اختلاف ها را باب كردند، آن چه را كردند از در بغى كردند و نسل هاى بعد هم كتاب را از آن ها به ارث ب__ردن__د در شك_ى مريب، شك_ى كه آن ها را به ري__ب ان__داخ__ت، ق__رار گ_رفتن__د.

تفرقه و انشعاب در اديان (95)

خداوند به رسول گرامى خود مى فرمايد:

«حال كه نسل هاى اوليه با علم و اطلاع، و از راه حسد، در دين اختلاف انداختند و نسل هاى بعد در تحير و شك ماندند، به همين جهت خداى تعالى تمامى آن چه را كه در سابق تشريع كرده بود براى شما تشريع كرد، پس تو اى پيامبر مردم را دعوت كن! و چون آن ها دودسته شدند يكى مبتلا به حسد و ديگرى مبتلا به شك؛ پس تو استقامت بورز، و به آن چه مأمور شده اى پايدارى كن، و هواهاى مردم را پيروى مكن!»

«در تص__دي___ق و ايم____ان ب__ه كت__ب آسم__انى مس__اوات را اع__لام ك____ن!»

«و هم__ه م__ردم را به طور مساوى دعوت كن تا همگى متوجه شرعى كه نازل ش_ده بشون__د.» (15 / شورى) (1)

(96) كليات تاريخ اديان

را كلاً از ناحيه علماى دين مى داند كه اين حاملين كتاب دانسته و فهميده از روى س_ركش_ى و بغ_ى در كتاب خ_دا و ن_وامي_س پ_روردگ_ار ايجاد اختلاف كردند.

با توجه به اين كه خداوند متعال در قرآن اصل دين را امر فطرى مى داند و در فطرت هم اختلاف نمى تواند باشد لذا در آيه فوق مشخصا مى فرمايد كه منشأ اختلاف فطرت نب__وده بلكه «بغى و سركشى و تعدى علما» بوده است.

(98) كليات تاريخ اديان

منظور آيه اشاره به «اصل ظهور اختلاف در كتاب آسمانى» است نه اين كه هر كس از راه راست منحرف شود تا متدين به دين الهى نشود انحرافش از روى بغى و سركشى است، زيرا چه بسا اشخاصى كه به دين حق راه نيافته اند امر برايشان مشتبه شده و راه راست را تشخيص نداده اند و معذورند، ولى كسى كه از روى تعدى و سركشى از جاده حق و حقيقت منحرف شود هيچ گاه معذور نخواهد بود.

خداوند متعال در آيه فوق در وهله اول فرستادن پيغمبران و كتاب را براى رفع اختلاف در شئون زندگى مردم اعلام مى كند و در ادامه آيه هدايت مؤمنين را مربوط به «حقى» مى داند كه به لحاظ سركشى و تعدى علماى دين و حاملين كتاب در آن حق اختلاف افتاده است، و مى فرمايد:

«فَهَدَى اللّهُ الَّذينَ امَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فيهِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِهِ... .»

علماى دين، عاملين تفرقه (99)

«خدا مؤمنين را به حقى كه مورد اختلاف بود به اذن خود هدايت فرمود... .» (213 / بق__________ره)

و اين حق همان است كه كتاب با آن نازل شده است و راهنمايى پروردگار در اين جا ه__ر دو اخت__لاف را ش__ام__ل

مى شود _ هم اختلاف در شئون حياتى و هم اختلاف در مع__ارف الهى _ كه عامل اصل__ى اش بغ__ى ح__املي__ن كتاب مى باشد. (1)

از موسى است كه در موسى متوقف شده اند و كتابشان تورات است كه بخت النصر پادشاه بابل وقتى بر آنان مستولى شد (در اواسط قرن هفتم قبل از مسيح) آن را سوزانيد و مدت ها به طور كلى نابود شد تا آن كه «عزراى كاهن» در اوايل قرن ششم قبل از ميلاد مسيح،

(102) كليات تاريخ اديان

در روزگارى كه كوروش پادشاه ايران بابل را فتح نمود و بنى اسرائيل را از اسارت نجات داد و به سرزمين مقدس برگردانيد، آن را به رشته تحرير درآورد.

مراد به «صّابِئين» پرستندگان كواكب نيست به دليل خود آيه كه ميان صابئين و مشركين مقابله انداخته است بلكه عبارتند از معتقدين به كيشى كه حد وسط ميان يهوديت و مجوسيت است و كتابى دارند كه آن را به حضرت يحيى بن زكرياء پيغمبر نسبت داده ان__د، و ام__روز ع_ام_ه م_ردم آن ها را «صب_ئ» گ_وين_د.

منظور از «نصارى» گروندگان به مسيح، عيسى بن مريم عليه السلام ، و پيامبران قبل از او، و كتب مقدسه انجيل هاى چهارگانه _ لوق__ا، مِرقِس، مَتّ__ى، و يُوحَنّ_ا _ و كتب عهد قديم اس_ت ؛ البت__ه آن مق__دار ك_ه كت__ب عه__د قدي__م ك__ه كليس__ا آن را مقدس مى دان__د، لكن قرآن كري__م مى فرماي__د كه كت__اب مسيحي__ان تنه_ا آن انجيل__ى اس__ت كه به

زمان و مقام قضاوت در اختلاف اديان (103)

عيسى نازل شد.

مراد به «مجوس» قوم معروفى هستند كه به «زرتشت» گرويده اند و كتاب مقدس آنان «اوستا» مى باشد. چيزى كه هست تاريخ حيات زرتشت، و زمان ظهور او بسيار مبهم است، به طورى كه مى توان گفت به كلى منقطع است. اين قوم كتاب مقدس خود را در داستان استيلاى اسكندر بر

ايران به كلى از دست دادند، و حتى يك نسخه از آن نماند، تا آن كه در زمان ملوك ساسانى مجددا به رشته تحرير درآمد. به همين جهت ممكن نيست بر واقعيت مذهب ايشان وقوف يافت. آن چه مسلم است، مجوسيت معتقد هستند كه براى تدبير عالم دو مبدأ هست: يك مبدأ خير و ديگرى شرّ، اولى نامش يزدان و دومى اهريمن، يا اولى نور و دومى ظلمت است. و نيز مسلم است كه ايشان ملائكه را مقدس مى دانند و بدون اين كه مانند بت پرستان براى آن ها بتى درست كنند، به آن ها

(104) كليات تاريخ اديان

توسل و تقرب مى جويند. و نيز مسلم است كه عناصر بسيط، مخصوصا آتش را مقدس مى دارند. در قديم الايام مجوسيان در ايران و چين و هند و غير آن ها آتشكده ها داشتند. آن ه__ا وج___ود هم__ه ع___ال__م را مستن__د ب___ه «اه___ورا م___زدا» دانست_____ه و او را ايج__اد كنن___ده هم_ه مى دانند.

مراد به «شرك آورندگان» و مشركين همان «وَثَنى»ها هستند كه اصنام را مى پرستيدند. اصول مذهب آن ها سه تاست: يكى مذهب وثنيت صائبه، ديگرى وثنيت برهمائيه، و آخرى بودائيه. البته اين سه مذهب اصول مذاهب مشركين است وگرنه اقوام ديگرى هستند كه از اصنام هر چه بخواهند و به هر نحوى كه بخواهند مى پرستند بدون اين كه پرستش خود را بر اصل منظمى استوار سازند، مانند: بت پرستان حجاز و طوائفى در اطراف معموره جهان.

زمان و مقام قضاوت در اختلاف اديان (105)

مقصود از بيان و شرح مختصر فوق اشاره به تاريخچه از هم گسسته و نامعتبر شدن تدريجى كتاب و معتقدات آن هاست كه اصول حقيقى آن را خداوند متعال در قرآن مجيد

بيان كرده است، ولى صاحبان اين مذاهب در طول قرن ها و سال ها در آن اختلاف كرده و آن را به نسل هاى بعدى منتقل نموده اند.

در اين آيه خداى سبحان بعد از شمردن اسامى آن ها به عنوان نگاه دارندگان اخت__لاف___ات م_____ذهب___ى م__ى ف___رم__اي___د:

«پروردگار تو روز قيامت بين آن ها حكم به حق و فص__ل قض__ا خ__واه__د ك__رد، تا مح__ق آن ه__ا از مبط__ل جدا شود، آن چن__ان كه هيچ چيز مبه__م در مي__ان نم__ان_د و هيچ حاجبى جل__و آن حك__م ب__ه ح__ق را نگي__رد و _ اِنَّ اللّه َ عَل__ى

(106) كليات تاريخ اديان

كُ__لِّ شَ___ىْ ءٍ شَهي__د!» (17 / ح_ج) (1)

1- الميزان ج 28، ص 224 .

زمان و مقام قضاوت در اختلاف اديان (107)

كج__ا مى ت__وان_د به چني__ن مع__ارف و حق__ايقى دس__ت ي__ابد؟

(110) كليات تاريخ اديان

فكر اجتماعى بيش از اين نيست كه انسان را وادار به استخدام وسايل ممكنه اى كند كه با آن وسايل، نيازمندى هاى زندگى مادى از خوراك و پوشاك و نكاح و لباس و شئون مربوط به آن ها فراهم مى شود. همين فكر است كه در صورت فراهم ديدن زمينه تاخت و تاز دستور مى دهد به اين كه انسان در راه تمتع از ماديات هر قدرتى را كه مانع و جلوگير خود ديد درهم شكسته و از بين ببرد، و اگر چنين زمينه اى را فراهم نديد آدمى را وادار مى كند به اين كه با ساير قدرت ها روى هم بريزد و آنان را در تمتع از منافع و دف__ع مض__ار ش__ري__ك خود س__ازد و من__اف_ع را ع_ادلان_ه در ميان خود تقسيم كنند.

لذا خداى متعال در آيه فوق به دو چيز استدلال مى نمايد و ثابت مى كند كه لازمه مقام الوهيت هدايت انسان به سوى صراط مستقيم و سعادت اوست به وسيله كتاب آسمانى و پيامبران ؛ و آن دو چيز عبارتند از:

تأثير انبياء در علوم انسانى (111)

1 _ وج____ود كت____اب ه__اى آسم__انى

2 _ تع___الي__م اله___ى ك___ه در مي__ان م__ردم ج__ري__ان دارد و اين تعاليم زائيده افك__ار بش__رى نيست! (1)

را از اطاعت و پيروى فراعن__ه و گردنكشان جمعيت كه بر مردم تسلط پيدا كرده بودند، منزجر ساخته است.

اين دعوت از طرف صاحبانش هميشه در ميان بشر پشت در پشت ادامه داشته است. گر چه اديان به واسطه اختلاف امت ها و زمان ها، از نظر تعليمات توسعه و ضيق داشت___ه اند، ليك__ن مطل__ب مسل_م آن كه همگ__ى هم__ان دع__وت ها را دنب_ال مى كردند.

چگونه متصور است كه عاملى بدين عظمت قرون متمادى در ميان بشر باشد لكن جم_اعت را در راه پيشرفت هاى اجتماعى كمك نكند ؟

قرآن شريف از وحى هايى كه در اين باره به پيغمبران قبلى شده است قسمت هاى زيادى را شرح مى دهد:

تأثير پيامبران در افكار اجتماعى و اصلاح حكومت ها (113)

«...رَبِّ اِنَّهُ__مْ عَصَ_وْن_ى وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَ_مْ يَ_زِدْهُ م_الُ__هُ وَ وَلَ_دُهُ اِلاّ خَس_ارا.»

«پروردگارا اين قوم مرا مخالفت كردند و پيرو كسى شدند كه او خود مال و فرزندش هم جز بر زيانش نيفزود. بر ضد من بزرگ ترين مكر و حيله را به كار بردند و به يكديگر گفتن_د خ__داي__ان خ__ود را ه_رگ_ز رها مكني__د.» (23 / نوح)

ه______ود گف____ت:

«اَتَبْنُونَ بِكُلِّ ريعٍ ايَةً تَعْبَثُونَ... .»

«اى قوم آيابه هر زمين مرتفعى عمارت و كاخى بنا مى كنيد براى اين كه به بازى عالم سرگرم شويد و عمارت هاى محكم را به اميد زندگى جاودان مى سازيد؟ و چ___ون به شمشي__ر دست مى ب__ري__د كم_ال خش__م و قس__اوت را ب__ه كار مى بن____دي__د؟» (128 / شع___راء)

(114) كليات تاريخ اديان

ص___ال__ح گف___ت:

«فَ__اتَّقُ____وا اللّ___هَ وَ اَطيعُ____ونِ. وَ لا تُطيعُ__وا اَمْ_____رَ الْمُسْ__رِفي__نَ... .»

«اى قوم از خدا بپرهيزيد و اطاعت مرا پيش__ه سازيد، و از ستمگرانى كه كارشان ج__ز فس_اد در زمي_ن چيز ديگرى نيست پيروى مكنيد!»

(150 و 151 / شعراء)

م__وسى ب__ه دفاع از بن__ى اس__رائيل ب__رخ__است و به معارضه فرعون، به دليل سي__ره ظ_الم_ان_ه اش قي_ام نم_ود.

ابراهيم با نمرود مب_ارزه كرد.

عيسى و ساير انبياء بنى اسرائيل هركدام با ملوك ستمكار عصر خود و تقبيح اخلاق ناشايست آن ها ط__رف ش__دن__د و م__ردم را ب__ه دورى از اط_اعت آنان وادار ساختند.

تأثير پيامبران در افكار اجتماعى و اصلاح حكومت ها (115)

دعوتى كه خود قرآن شريف عليه اين ستمگرى ها نموده و مردم را از اطاعت كردن آن ظالمان بازداشته، و هم عواقب وخيم «ظلم، فساد، دشمنى و طغيان» را شرح داده است ؛ جاى هيچ گونه ترديد نيست.

اي__ن ق____رآن اس__ت ك__ه ع__اقب__ت ستمك___اران را اي__ن گ__ون_ه ش__رح مى ده__د:

«اَلَ_مْ تَ_رَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِع_ادٍ،

اِرَمَ ذاتِ الْعِم_ادِ،

اَلَّتى لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُه_ا فِى الْبِلادِ،

وَ... .» (6 ت_____ا 8 / فج______ر)

«آيا ن_ديدى كه پ_روردگ_ار تو با ع__اد _ ق__وم هود _ چه كرد ؟

و به اهالى شهر ارم كه صاحب قدرت ب__ودند، چگونه كيفر داد؟

(116) كليات تاريخ اديان

در ص__ورت__ى ك__ه مث__ل آن شه____ر در اقط___ار ع__ال_م نب_ود.

و به ق_وم ثم__ود، كه سن__گ را شكافت_ه و ك_اخ ها براى خود مى ساختند، چه كرد؟

و ف__رع__ون را كه صاح__ب ميخ ها بود، چگونه معذب ساخت؟

اين__ان كس__انى ب__ودن__د ك__ه طغي__ان و س__ركش__ى ك__ردن__د و در زمي__ن فتنه و فس__اد نم__ودند، پ__روردگ__ار تو هم تازيانه عذاب را بر سر آنان كوبيد _ زيرا پ__روردگ_ار تو در كمين است!»

در سيره رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اولاد طاهرينش مى بينيم كه تا فرصتى به دست مى آوردن__د علي__ه ستمگران و جب__اران ي__ورش مى ب__ردن__د و بس__اط فس__ادش__ان را دره___م مى ريختن__د، و در مق__اب__ل طغي__ان و س__ركش__ى و استكبارشان به

تأثير پيامبران در افكار اجتماعى و اصلاح حكومت ها (117)

مع___ارض___ه برمى خ__استن___د. (1)

ضرر است، لذا انبياء نيز آن ها را به وسيله مژده بهشت و ترس از دوزخ به ايم__ان و عمل صالح وادار مى كردند. در آيه ش__ريف__ه عب___ارت «مبشرين و منذرين» به همين جهت آورده شده است ول__ى بن__دگ__ان ص__ال__ح خ__دا و اولي__اءاللّه نظرى به ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ ندارند و تنها توجه شان به پ_روردگ_ارشان مى ب__اش__د.

فضايلى هم كه در ملت هاى زنده و جمعيت هاى متمدن جهان امروز ديده مى شود از آثار نبوت و دين است كه به حكم وراثت يا در اثر تقليد از امت هاى ديندار به ايشان رسي__ده است. به دليل اين كه دين هميش__ه در جامعه انسان__ى طرفداران قابل

(120) كليات تاريخ اديان

ملاحظه اى داشته و جمعيت هاى مهمى از آن پيروى مى كرده اند و تنها چيزى كه دعوت به ايم__ان و تق__وا و فضيل__ت و اخلاق فاضل__ه و ص__لاح و عدال__ت مى كرده، دي__ن بوده است.

آن دو بزرگوار قرار داد، و يك__ى پ__س از ديگ__رى رس__ولانى گسي__ل داشت. و اي__ن سنت ه__م چن__ان در تم__امى امت ها استقرار ي__اف__ت، و نتيج__ه كار همواره اين بود كه عده اى از مردم راه حق را يافتند، و اكثريتى از ايشان فاسق شدند.

منظور از كتاب وحيى است كه صلاحيت آن را دارد كه نوشته شود و به صورت كتاب درآيد (نه اين كه كتابى جلد شده از آسمان بفرستد،) بلكه دستوراتى است كه مى شود آن را نوشت، دستوراتى كه مشتمل است بر معارف دينى از قبيل عقايد حقه و

(122) كليات تاريخ اديان

اعم_ال ص_ال__ح .

اين كتاب هاى آسمانى كه معنايش معلوم شد، عبارتند از پنج كتاب: كتاب نوح، كتاب ابراهيم، كتاب موسى (تورات)، كتاب عيسى (انجيل) و كتاب قرآن.

است ذكر فرموده تا بفهماند ارتباط و دوستى آنان نسبت به خداى تعالى در ام__رى است كه ج_ز خ__دا كسى در آن م_داخله ندارد.

در ادامه آيه مى فرمايد:

«اين چنين بعضى ازآنان را به دست بعضى ديگرآزموديم تا در قيامت از خود بپرسند آيا اينان بودندآن گروهى كه خداوند ازميان همه برآنان نعمت داد...؟» (53/انعام)

معلوم است كه گويندگان اين سخن كسانى را كه مسخره كرده اند اشخاصى بودند كه به نظر آنان حقير و فاقد ارزش اجتماعى مى رسيدند زيرا اقويا و زورمندان آن روز براى فقرا و زيردستان قدر و قيمتى قائل نبودند، و خداى سبحان پيامبر خود را چنين خبر مى دهد كه:

(126) كليات تاريخ اديان

اين تفاوت و فاصله اى كه بين طبقات مردم است امتحانى است الهى، كه اشخاص با آن محك و آزمايش مى شوند و افراد ناسپاس از شكرگزاران متمايز مى شوند. آنان كه اهل كفران نعمت و اهل استكب__ارند درب__اره فق__راى با ايم_ان مى گويند:

آيا خ__داون__د از مي__ان هم__ه م__ردم بر اين ته_ى دست_ان بين_وا نعم_ت داد؟!

دليل اين امر يك سنت اجتماعى است كه بين مردم مادى معمول است و معمولاً ميزان ارزش يك عمل يا سخن را به مقدار وزن اجتماعى صاحب عمل مى شناسند، مثلاً سخنى را كه يك برده و خدمتكار يا اسير بگويد هر چه قدر هم صحيح باشد بى ارزش مى پندارند!

از همين جهت بود كه وقتى اغنياء و گردنكشان ديدند كه دور و بر رسول اللّه صلى الله عليه و آله را يك مشت مردم فقير و عمله و برده گرفته و به دين او گرويده اند و رسول اللّه صلى الله عليه و آله

گسترش مساوات و مبارزه با اختلافات طبقاتى (127)

هم چنين كسانى را مورد عنايت خود قرار داده و به خود نزديك ساخته است همين معنى را

دليل قطعى بر بى مقدارى دين وى دانستند و به همين معنا استدلال كردند بر اين كه اي__ن دي__ن آن ق__در ق_اب_ل اعتنا نيست كه اشراف و اعيان به آن اعتنا و التفاتى بكنند!

روايتى از «خباب» نقل كرده اند كه گفت:

«اقرع ابن حابس تميمى، و عينية بن حصين فزارى شرفيات حضور رسول اللّه صلى الله عليه و آله شدند و ديدند كه آن جناب با بلال و صهيب و عمار و (خباب) و عده اى ديگر از مؤمنين تهى دست نشسته است. وقتى نامبردگان را ديدند تحقير و بى اعتنايى نمودند و از رس_ول خدا صلى الله عليه و آله تق_اض_اى خل__وت كردند.

در خلوت عرض كردند: آرزو داريم براى ما سرشناسان عرب مجلس مخصوصى قرار داده و بدين وسيله ما را بر ساير عرب برترى دهى! چه همه روزه از اطراف و اكناف

(128) كليات تاريخ اديان

عربستان جمعيت هايى شرفياب مى شوند و ما را مى بينند كه با اين فقرا و بردگان همنشين شده ايم، اين خود مايه شرمندگى ماست. استدعاى ما اين است كه دستور دهيد هر وقت ما وارد مجلس شديم آنان از مجلس خارج شوند، و وقتى ما فارغ شديم و برگشتيم آن وقت اگر خواستيد با آنان همنشين شويد!

حض_رت ف_رم_ود: بسي__ار خ__وب! ع__رض كردند:

ح__الا ك__ه تق__اض__اى ما را پذيرفتى مرحمتى كن و همين قرارداد را در سندى برايمان بنويس!

حض__رت دست__ور داد تا ك_اغ_ذ آوردند و على عليه السلام را براى نوشتن احضار فرمود.

خباب مى گويد در تمام اين گفت و شنودها ما در گوشه اى خزيده بوديم كه ناگاه حالت وحى به آن جن__اب دس__ت داد و جب__رئي__ل اين آي__ه را نازل كرد:

گسترش مساوات و مبارزه با اختلافات طبقاتى (129)

«كسانى را كه در هر

صبح و شام پروردگار خود را مى خوانند و جز رضاى او منظورى ندارند از خود طرد مكن...!(تا آن جا كه مى فرمايد:) بگو سلام بر شما! پ____روردگ__ارت__ان رحم__ت را بر خ__ود واج____ب ك___رده است!» (54 / انعام)

وقتى آيه نازل شد رسول خدا صلى الله عليه و آله كاغذ را از دست خود انداخت و ما را نزديك خود خواند و در حالى كه مى گفت: «سَلامٌ عَلَيكُم كَتَبَ رَبُّكُم عَلى نَفسِهِ رَحْمَةً!»

از آن پس هميشه در خدمتش مى نشستيم و از آن جناب جدا نمى شديم مگر اين كه ايشان برخاسته و تشريف مى بردند.

«وَ اصْبِ__رْ نَفْسَ__كَ مَ__عَ الَّ__ذي__نَ يَ__دْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَوةِ وَالْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَ__هُ....» (28 / كهف)

خب__اب سپ__س گف__ت: رسول خدا صلى الله عليه و آله از آن پس با ما مى نشست ولكن ما وقتى

(130) كليات تاريخ اديان

احساس مى كرديم كه م__وق__ع ب__رخ_استن آن جناب شده برمى خاستيم و مى رفتيم و آن جن__اب ه___م ب_رخ_است_ه و تش__ري__ف مى ب__رد.» (نقل از دُرُّالْمَنْثُور)

تحلي__ل رواي__ت: ح__ال ب_رمى گ_ردي_م به تحلي__ل روايت:

رواي__اتى ك__ه دلال__ت مى كنن__د ب__ر اين كه سوره انعام يكدفعه به رسول اللّه صلى الله عليه و آله نازل شده بسي__ار زي__اد و مستفيض اند، و ه__م چني_ن با ت_أم_ل و دق_ت در سي_اق آيات ترديدى در اين باقى نم__ى م__ان__د ك__ه در اي__ن رواي__ت «تطبيق» به كار رفته است.

توضيح اين كه اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله چون بعضى از آيات را قابل انطباق با بعضى از داستان ها و وقايع دوران زندگى آن جناب مى ديدند همان حادثه را سبب نزول آيه مى شمردند. البته منظورشان اين نبوده كه بگويند فلان آيه تنها به خاطر فلان حادثه نازل شد و با ذكر آن داستان شبهاتى را كه عارض بر آيه شده است رفع نمايند، بلكه منظورشان اين بوده كه اگر

شبهه اى در

گسترش مساوات و مبارزه با اختلافات طبقاتى (131)

ح__دوث ف__لان ح__ادث_ه و يا اشتباه و نظاير آن هست ب_ا ذك__ر آي__ه آن شبه__ه برط__رف ش__ود.

روايات مشابه اين چند روايت است كه يك موضوع را چند گونه نقل مى كند، معلوم مى شود كه اشراف مكه و قريش در چند نوبت ضعفاى مؤمنين را نزد آن جناب ديده و اين درخواست هاى بى جا را كرده اند كه در خود آيه هم به اين درخواست ها اشاره شده است. آيه مزبور نظر خاص به آن حوادث ندارد و شأن نزول آيه آن روز و اتفاق بخصوص نيست بلكه آيه با آن تطبيق دارد! (1)

و «سعادتى» دارد كه افراد آدمى به صورت فردى يا به صورت دسته جمعى به سوى آن

لزوم نبوت جهانى (133)

متوجهند.

اين كمالات براى يك انسان به تنهائى فراهم نمى شود، چون نيازهاى زندگى يك فرد ف__راوان است و اعم__الى كه ب_اي_د ب_راى رف_ع احتي__اج__ات خود انجام دهد زياد است.

پس عقل عملى كه آدم را برمى انگيزد تا از هر چيزى كه مى توان از آن استفاده كرد، استفاده كند، و در راه منافع خود جمادات و اقسام مختلف نباتات و حيوانات را استخدام نمايد ؛ او را وامى دارد تا از كارهاى بنى نوع ديگرش نيز بهره مند گردد. ولى چون افراد آدمى همانند هستند و هر فردى مانند افراد ديگر داراى عقل عملى و شعور خاص انسانى است، و عقل عملى كه در هر شخصى وجود دارد او را وادار مى كند كه مثل ديگران درصدد نفع خويش باشد، اين جريان افراد را ناچار مى سازد كه اجتماع تعاونى تشكيل دهند، يعنى همه براى همه كار كنند ؛ و هر فردى به همان اندازه از كار ديگران

(134) كليات تاريخ اديان

بهره مند شود كه ديگران از كار او بهره مند مى گردند، و هر كس به همان اندازه كه ديگران را تسخير مى كند به تسخير آنان درآي_د.

خ___دا در ق___رآن مجي___د م__ى ف__رم_اي___د:

«نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعيشَتَهُمْ... _ ما وسيله زندگى را در حيات دنيا بين آنان تقسيم كرديم و بعضى را به درجات بالاتر از ديگران قرار داديم كه يكديگر را به تسخير هم درآوردند.» (32 / زخرف)

اجتماع تعاونى كه بناى زندگى آدميان است يك مسئله ضرورى است كه نياز زندگى و زورمندى رقباى ديگر، آدميان را بدان وامى دارد، پس در

حقيقت انسان به طبع ثانوى خود «مدنى» و «تعاونى» است و گرنه طبع اولى او اين است كه از هر چه امكان

لزوم نبوت جهانى (135)

دارد، حتى از كار بنى نوع خود بهره بردارى كند. و لذا هر گاه انسان نيرومند شود و از ديگران بى نياز گردد و ديگران را ناتوان ببيند نسبت به آنان تجاوز مى كند و برده شان مى سازد و بلاعوض استثمارشان مى كند.

خ___داى تع___ال___ى مى ف__رم___اي___د:

«اِنَّ الاِْنْس_____انَ لَظَلُ______ومٌ كَفّ____ارٌ» (34 / ابراهيم)

«اِنَّ الاِْنْسانَ لَيَطْغى..._ آدمى كه خود را بى نياز ببيند طغيان مى كند. راستى كه بازگشت همگان به سوى پروردگار توست!» (6 / علق)

اين مسئله نيز ضرورى است كه اجتماع تعاونى در بين افراد انجام نمى يابد مگر به وسيله قوانينى كه در بين آنان حكومت كند، و عده اى نيز حافظ و برپادارنده قانون

(136) كليات تاريخ اديان

باشند. اين شيوه مستمر نوع آدمى بوده است زيرا هيچ اجتماعى از مجتمعات انسانى اعم از كامل و ناقص، مترقى يا منحط، وجود نداشته و ندارد مگر آن كه يك سلسله رسوم و سنن به طور كلى و يا به طور غالب در بين آنان جريان داشته است. تاريخ و تجربه و مشاهده بهترين شاهد اين حقيقت است. اين رسوم و سنن _ كه مى توانيد آن ها را «قوانين» بناميد _ مواد و قضاياى فكرى است كه كارهاى مردم به طور كلى يا اكثرا بر آن ها منطبق است و به سعادت قطعى يا احتمالى شان منتج مى شود.

پس «قوانين» امورى هستند فاصل بين كمال و نقص آدمى، و واسطه اى بين انسان ابتدائى و انسانى كه زندگانى اش تكامل يافته و در اجتماع زيست مى كند. انسان به وسيل__ه ق__ان__ون به ه__دف وج__ودى

خ__ويش رهنم__ون مى شود!

اين مطلب نيز ثابت شده كه لازمه عنايت الهى اين است كه آدمى را به سعادت حيات

لزوم نبوت جهانى (137)

و كمال وجودى اش رهبرى كند همان گونه كه ساير انواع را نيز به كمال لايق خودشان هدايت مى كند.

خدا از طريق خلقت و فطرت، آدمى را به موجبات خي__ر و سع_ادت رهب__رى مى كن__د و خير و سعادت آدمى همان است كه نظام كون و تجهيزات خلقت، فطرت انس__ان را ب__ه ط__رف آن برمى انگي__زد و خود آدمى است كه چيزهايى را كه نفعش در آن اس__ت مى فهم__د و خ__وب__ى را از ب__دى و سع__ادت را از شق__اوت ب_ازمى شناسد.

خداى سبحان مى فرمايد:

«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّيها. فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها... _ قسم به جان، و آن كه درستش كرد، و بدكارى و پرهيزكارى را بدو الهام كرد ؛ هر كس آن را پاك كند رستگ___ار ش__ود، و هر كس به نافرمانى اش وادارد زيان ببيند!» (7 و 8 / شمس)

(138) كليات تاريخ اديان

و نيز خداوند با عنايت ضرورى خود بشر را به يك سلسله اصول اعتقادى و قوانين عملى هدايت مى كند تا باتطبيق شئون زندگى خود بر اين اصول و قوانين، كمال و سعادت خود را به اتمام رساند، زيرا عنايت الهى براى به كمال رساندن «انواع» گوناگون به وسايلى كه با نوع وجودى آنان تناسب دارد، همان گونه كه موجب هدايت تك__وين مح_ض است، اين ن__وع ه_دايت را (كه هدايت تشريعى است) نيز ايجاب مى كند.

در اين نوع هدايت مجهز بودن انسان به عقل (عقل عملى) كافى نيست زيرا به طورى كه ملاحظه فرموديد اين عقل افراد را به استخدام مى كشد و به اختلاف فرامى خواند

و محال است كه قواى فعاله دو كار متضاد كنند و دو اثر متناقض داشته باشند. (يعنى عقل عملى كه كارش استخدام و دعوت به اختلاف است نمى تواند در عين حال خودش

لزوم نبوت جهانى (139)

رفع اختلاف كند.) علاوه بر اين اشخاصى كه از قانون تخلف مى كنند و مجرمينى كه انواع جرايم را مرتكب مى ش__ون__د و ج__امع__ه را ف__اس__د مى كنند همگى از عقل بهره مند و بدان مجهزند.

پس معلوم شد كه در اين جا راه ديگرى غير از راه تفكر و تعقل وجود دارد كه به آدمى راه حق و طريقه كمال و سعادت را مى آم_وزد و آن «وحى» است.

«وحى» عبارت است از يك نوع سخن الهى كه به انسان چيزهايى مى آموزد كه با اعتقاد و بكار بستن آن ها در زندگى دنيا و آخرت به كاميابى مى رسد!

ب__ا ت__وج__ه ب__ه حق__اي_ق ب__الا در آي___ه زي___ر ت__دب___ر كني___د!

«اِنّااَوْحَيْنآ اِلَيْكَ... _ ما به تو وحى كرديم همان گونه كه به نوح و پيغمبران بعد از او وح__ى كردي__م، و به ابراهي__م و اسماعيل و اسح__اق و يعقوب و سبط ه_اى او،

(140) كليات تاريخ اديان

و عيسى و ايوب و يونس و ه__ارون و سليم__ان نيز وحى فرستاديم، و به داود زب__ور داديم ؛ و رسولان__ى كه داستانش__ان را براى ت__و نگفتي__م، و خ__دا با موسى سخن گفت.

فرستادگانى نويد دهنده و بيم رسان! كه مردم پ__س از اي__ن رس__ولان در ب__راب__ر خدا دليلى نداشت_ه ب__اشن__د، و خ__دا با عزت و حكمت است!» (164 / نساء)(1)

كه براى اجتماع انسانى دين و شريعتى نازل كند كه بدان بگروند و در حيات اجتماعى خود بدان عمل كنند. و اين نبايد اختصاص به قوم خاصى داشته باشد كه ديگران بيهوده و بى توجه، به خود واگذاشته شوند. لازمه ضرورى اين مسئله اين است كه اولين شريعت كه براى اجتماع انسانى نازل شده است شريعت عمومى باشد. خدا درآيه زير از اين شريعت چنين خبر داده است:

«كانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً... _ مردم همگى يك امت بودند، پس خدا پيغمبران را نويد دهنده و بيم رسان مبعوث كرد، و به آنان به حق كتاب فرستاد تا در ميان م___ردم در م___واردى ك__ه ب__ا ه_م اخت_لاف دارن_د حك_م كن_د.» (213 / بق__ره)

اين آيه بيان مى كند كه مردم در اولين مراحل پيدايش و افزايش، داراى فطرت

(142) كليات تاريخ اديان

ساده اى بودند كه هيچ اثرى از اختلافات و منازعات زندگى در بين آنان ظاهر نبود و بع__دا مي__انش__ان اخت__لاف پ_ديد آمد. و آن گاه خداوند پيغمبران را با شريعت و كتاب فرستاد تا در مواردى كه با يكديگر اختلاف دارند ميان آنان حكم كنند و ماده دشمنى و نزاع را بركنند.

خ_____داى سبح_____ان در آي___ه زي___ر ش_____راي____ع را مشخ____ص م__ى س__ازد:

«شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدّينِ ما وَصّى بِه نُوحا وَ... _ خدا براى شما آن چنان دينى تشريع كرد كه نوح را بدان سفارش كرده بود و آن چه به تو وحى كرديم و آن چه اب__راهي__م و م__وس__ى و عيس_ى را ب__دان ت__وصي__ه ك__ردي__م.» (13 / شورى)

آيه فوق كه در مقام امتنان بر حضرت محمد صلى الله عليه و آله است اين مطلب را مى رس_اند ك_ه:

جهانى بودن نبوت (143)

اولاً _ شرايع الهى كه بر بشر نازل

شده شريعت هاى جهانى و عمومى نامبرده اس____ت و لا غي______ر!

ثانيا _ اولين شريعتى كه ذكر شده شريعت نوح است كه در زمان خود جهانى و عمومى بوده است. درهيچ جاى كلام الهى نيامده كه در زمان نوح پيغمبر صاحب شريعت ديگرى وجودداشته است و نه درزمان سايرپيامبران اولواالعزم صاحب كتاب و شريعت!

در رواي____ات اس____لام_ى از حض___رت رض__ا عليه السلام نق__ل ش____ده ك__ه ف__رم__ود:

«انبياء اولواالعزم پنج تن بودند كه همگى شريعت و كتاب داشتند و نبوت آنان نسب__ت ب__ه غي__ر خ__ودش__ان اع__م از پيغمب__ر و غي_ر پيغمب_ر عمومى بوده است.» (1)

1- الميزان ج 20، ص 107 .

(144) كليات تاريخ اديان

و همراه حضرت موسى بوده و در آيه 61 سوره كهف به او اش__اره ش__ده اس__ت، و ي__ا م__انن__د «ذى الق__رني__ن» و يا «عم__ران پ___در م_ري__م».

(148) كليات تاريخ اديان

انجي____ل، زب___ور و ف__رق__ان.» (1)

در تفسير صافى از مجمع البيان نقل كرده كه على عليه السلام فرمود:

«خ__دا پيغمب__ر سي__اه پ__وست__ى را مبع__وث ف__رم__وده ول__ى داستانش را براى

1- نقل از معانى الاخبار و خصال .

تعداد و نژاد پيامبران (151)

م____ا نق____ل نك____رده اس__ت.» (1)

خود دارد، اين دين را از اين كه يك باره دستخ__وش ه__واهاى شيطانى شيط__ان صفتان گردد و به كلى از بين برود، و در نتيجه غرض و هدف خلقت عالم ب__اط__ل شود، حفظ فرموده است.

در آيات فوق نخست، اسحاق فرزند ابراهيم و يعقوب فرزند اسحاق را ذكر كرد و

(154) كليات تاريخ اديان

فرمود: «كُلاًّ هَدَيْنا» خواسته است اين نكته را برساند كه هدايت الهى هر يك از نامبردگان را مستقلاً شامل شده است نه به طفيل پدرشان ابراهيم!

آن ج__ا كه فرمود: «وَ نُوحا هَدَيْنا مِنْ قَبْلُ» خواسته برساند كه هدايت در سلسله آب__اء و ابن__اء بشر هيچ وقت منقطع نشده است، و اين طور نبود كه از ابراهيم شروع ش__ده ب_اش_د و قب__ل از آن جن__اب ه_دايت_ى در ع_الم نبوده است.

آيات فوق داود و سليمان را از ذريه نوح ذكر مى كند، و نيز لوط و الياس را كه از ذريه ابراهيم نيستند.

نكته قابل توجه قرار گرفتن نام عيسى در عبارت «وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى وَ اِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصّلِحينَ» (85 / انعام) است كه قرآن كريم عيسى را در بين نامبردگان از ذري__ه ن__وح مى شم__ارد، و مى توان به دست آورد كه قرآن كريم دختر زادگان را هم

اسامى پيامبران از نسل نوح و ابراهيم (155)

اولاد و ذري__ه حقيق__ى مى دان__د، چ__ون اگ__ر غي__ر اي__ن ب__ود عيسى را كه از طرف م__ادر به نوح متص__ل مى شود ذري__ه ن_وح نمى خواند.

م__راد از «اسم__اعي__ل» در آي__ات ف__وق همان فرزند ابراهيم و برادر اسحاق است.

«يَسَ___عْ» ني__ز يكى از انبي__اء بن__ى اس__رائيل است.

قرآن كريم در اين آيات و هم چنين در آيه 48 سوره «ص» نام يَسَع را

همراه نام اسماعيل ذكر فرموده است. آن جا كه مى فرمايد: «وَاذْكُرْاِسْمعيلَ وَالْيَسَعَ وَ ذَاالْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الاَْخْيارِ،» ولى اين كه اين پيامبر در چه زمانى مى زيسته و خاطرات زندگى اش چه بوده است؟ قرآن مجيد چيزى از آن را بيان نكرده است.

اين نكته لازم به تذكر است كه در ذكر اسماء انبياء هفده گانه در اين سه آيه رعايت ترتيب نشده است، نه از جهت زمان، و نه از جهت مقام و منزلت، براى اين كه مى بينيم

(156) كليات تاريخ اديان

انبياء بعد از اسماعيل را قبل از وى ذكر كرده و هم چنين عده اى از انبياء را بر نوح و موسى و عيسى كه به نص قرآن كريم افضل از آن هايند مقدم داشته است.

اگ__ر بخ__واهي_م انبي__اء ف__وق ال_ذك___ر را ت_رتيب_ى دهيم بايد بگوئيم:

1 _ ش___ش نف__ر از آن ه__ا، انبيائى هستند كه از جهت داشتن ملك و رياست توأم با رسالت مشتركند.

2 _ چه__ار ت__ن از آن ه__ا، انبي__ائى هستند كه در داشتن زهد و اعراض از زخ__ارف دنيا مشتركند.

3 _ چهار تن ديگر، انبيائى هستند كه خصوصيت مشتركى ندارند ولكن هر كدام امتح____ان ب____زرگ__ى مخص____وص ب__ه خ_____ود داشت___ه ان__د. (1)

1- الميزان ج 14، ص 59 .

اسامى پيامبران از نسل نوح و ابراهيم (157)

تاريخ اديان

و ب__ه او انجي___ل دادي__م... .»

وقتى صحبت از رسولانى مى كند كه رسولان ديگر به دنبال آنان آمدند، اشاره به نوح و ابراهيم عليهم السلام و سابقين از ذريه آن دو بزرگوار است. به دليل اين كه بعد از نوح هيچ پيامبرى مبعوث نشد مگر آن كه از ذريه آن جناب بود، چون نسل بعد از نوح نسل خود آن جناب بود. به شهادت اين كه عيسى بن مريم با اين كه از ذريه ابراهيم عليه السلام است معذلك خداى تعالى درباره نوح عليه السلام فرموده: «تنها ذريه او را باقى مانده قرار داديم،» باز فرموده «و از ذريه نوح، داود سليمان است... و يكى هم عيسى است.»

پس معلوم مى شود منظور از جمله «رسولان ديگر به دنبال آنان آمدند،» در پى آوردن لاحقين از ذريه آن دور بزرگوار است بعد از آن دو، كه سابقين ذريه آن دو بودند، و در عبارت «به دنبال آنان» اشاره اى است به اين كه طريقه اى كه بشر بايد در

توالى رسولان از ذريه نوح (159)

پي_ش بگي__رد يك طريق_ه است كه آيندگان بايد آن را به دنبال گذشتگان پيش بگيرند. (1)

و عيسى بن مريم نيز،

و از ايش__ان پيم________انى سخ__ت گ_رفتي__م!» (7 / احزاب)

در مقابل ايشان ساير پيامبرانند كه در ثبات و استقامت به پايه اين ها نمى رسند. مث_____لاً درب____اره حض____رت آدم عليه السلام مى ف__رم__اي_د:

«و هم__ان__ا از پي__ش به آدم سف__ارش كرديم،

پ_س فراموش كرد،

و ع_______زم و ثب______اتى در او ني____افتي____م!» (115 / طه)

تعداد پي__امبران اولواالعزم همان پنج نفرى هستند كه در آيه اخيرالذكر بيان گرديد:

ن__وح، اب__راهي__م، م__وس__ى، عيس__ى، و محم__د صلى الله عليه و آله ه__ر ي__ك از اي__ن پن__ج نفر

پيامبران اولواالعزم (161)

داراى شريعت و كتاب هستند.

در آي_____ه 163 س___وره نس___اء م__ى ف__رم__اي___د:

«وَ اتَيْنا داوُدَ زُبُورا_ و به داود زبور را داديم!»

مفادش اين است كه بر حضرت داود هم «زبور» نازل شده است. رواياتى هست كه مى گويد: _ بر آدم و شيث و ادريس هم صحيفه هايى نازل شده است. اما منظور از اين كه تنها پيامبران اولواالعزم صاحب كتاب بوده اند، اين است كه كتابى كه داراى احكام و شرايع باشد منحصر به ايشان بوده است.

در كت__اب «عيون اخبار الرضا» از حض__رت ام_ام رض_ا عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«علت اين كه پيامبران اولواالعزم به اين نام ناميده شده اند اين است كه ايشان

(162) كليات تاريخ اديان

صاحب عزيمت و شريعت بودند. اول ايشان نوح عليه السلام بود و بعد از او تا زمان ابراهيم خليل عليه السلام پيغمبران ديگر تابع شريعت و آئين و كتاب او بودند. هر پيغمبرى كه در زمان اب__راهي__م ي__ا بع__د از آن ب_ود ت_ابع شريعت و آئين و كتاب او بود تا زمان موسى عليه السلام .

هر پيغمب__رى ه__م ك__ه در زمان م__وس__ى ي__ا بع__د از آن بود پيرو شريعت و

آئين و كتاب وى بود تا زمان عيسى عليه السلام .

هر پيغمبرى كه در زمان عيسى يا بعد از آن بود از شريعت و آئين و كتاب او پيروى مى ك__رد تا زم__ان پيغمبر ما، محمد صلى الله عليه و آله .

اينان پيغمبران اولواالعزم هستند و از همه انبياء و رسل افضلند.

از اين پس ديگر شريعت محمد صلى الله عليه و آله نسخ نخواهد شد، و بعد از او تا روز قيامت

پيامبران اولواالعزم (163)

پيغمبرى نخواهد آمد. پس اگ__ر كس__ى ادع__اى پيغمب__رى كن__د يا بعد از قرآن، كتابى بياورد خ_ونش براى كس__ى كه ادع__ايش را بشن__ود مب__اح است.»(1)

1- الميزان ج 3، ص 203 .

(164) كليات تاريخ اديان

(165)

پيامبران (167)

اين آيه مى رساند كه شريعت محمد صلى الله عليه و آله كه براى امت آن حضرت تشريع شده است، مجموعه اى از وصاياى خداوند به نوح و ابراهيم و موسى و عيسى عليه السلام به اضافه وحيى است كه به محمد صلى الله عليه و آله فرستاده است.

اين كنايه از اين است كه اسلام تمام مزاياى شريعت هاى سابق را داشته و بيشتر هم دارد. و نيز كنايه از اين است ك__ه تم__ام ش__ريعت ها از نظر ريشه همه يك حقيقت دارند گ__ر چ__ه ب__ه حس_ب اخت_لاف استع__داد امت ها اختلافى دارند.

نسبت شريعت هاى خاص به دين مانند نسبت احكام جزئى اسلام به اصل دين است، كه اص_ل دي_ن يك_ى است ولى در شريعت ها و احكام جزئى ناسخ و منسوخ وجود دارد.

خداوند بندگان خود را جز به يك دين كه همان اسلام و تسليم در برابر اوست مكلف نساخته است ولى آنان را براى رسيدن به آن هدف به راه هاى گوناگون انداخته و طبق

(168) كليات تاريخ اديان

استعدادهاى متنوعشان سنت هاى مختلفى برايشان درست كرده است كه همان شريعت هاى نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد صلى الله عليه و آله است.

چنان كه خداوند چه بسا در يك شريعت روى منقضى شدن مصلحت حكم پيشين و پي__دايش مصلح_ت حك_م ت__ازه، پ__اره اى از احك_ام را نسخ كند.

اما «ملت»: گويا منظور از ملت روش حياتى معمول ميان مردم است. ملت يك راه است كه از ديگرى گرفته شده است. البته ريشه معنايش خيلى روشن نيست ولى به نظر مى رسد مترادف شريعت باشد، بدين معنى كه لفظ «ملت» هم چون لفظ «دين» يك راه خ_اص را اف_اده مى كند، گر چه از جهتى هم ميان ملت و شريعت فرق است.

«شريعت» به اين عنايت گفته مى شود كه راهى است كه خداوند براى رفتن مردم به سوى او آماده نموده است. و «ملت» به اين ملاحظه گفته مى شود كه با پيروى در عمل از ديگرى گرفته شده است.

شريعت و كتاب پيامبران (169)

شايد به همين دليل است كه گفته مى شود «دين خدا و شريعت خدا» ولى گفته نم_ى ش___ود «ملت خ__دا».

كلمه «ملت» به پيامبر اضافه مى شود از اين نظر كه روش و سنت اوست، و به امت همت هم اضافه مى شود از اين نظر كه آنان به آن راه رفته و آن روش را گرفته اند _ مانند «مِلَّ__ةَ اِبْراهي__مَ حَنيف_____ا».

خلاصه اين شد كه «دين» در اصطلاح قرآن اعم از شريعت و ملت است.

اديان (171)

به حساب مسكن ها و رنگ ها و زبان ها نيست، خداوند هرگز دو شرع و يا بيشتر را در يك زمان قرار نداده است بلكه اين اختلاف ها به حساب گذشت زمان و ترقى بشر در مراتب استعداد و آمادگى مى باشد و تكليف هاى الهى و احكام شرعى هم براى بشر چيزى جز يك آزمايش الهى در مواقع گوناگون زندگى نيست. اين ها بشر را در دو طرف «سعادت» و «شقاوت» از قوه به فعل مى رسانند و به معنى ديگر حزب خدا را از حزب شيطان جدا مى سازد.

به هر حال، نظر به اين كه استعدادها و آمادگى ها كه عطيه هاى الهى به نوع انسان هستند مختلف مى باشند، و از طرف ديگر شرع و قانون الهى كه آزمايش هاى الهى هستند و بايد براى تكميل سعادت حيات آن ها ميان آن ها اجرا شود نيز به حسب اختلاف مراتب استعدادشان متفاوت است ؛ به دست مى آوريم كه بايد شريعت ها

(172) كليات تاريخ اديان

مختلف باشند، و روى همين حساب است كه خداوند آن اختلاف شرع و دين را به اين معنى علت مى آورد كه: «خدا خواسته شما را در نعمت هايى كه به شما داده امتح__ان و آزمايش كند!»(48/مائده) (1)

؛

و ب___ه "داود" زب__ور دادي___م ؛

و رسولانى كه براى تو داستانشان را قبلاً گفتيم ؛

و رسولانى كه داست__انشان را ب__راى تو نگفتيم ؛

و خدا با "موسى" تكلم فرمود ؛

(174) كليات تاريخ اديان

پيغمب__رانى كه بش__ارت دهن___ده و ان___ذار كنن___د ب___ودن___د؛

براى اين كه بعد از اين پيامبران، مردم را بر خدا حجتى نماند ؛

و خ__دا ع_زي_ز و حكيم است.»

قرآن شريف علت ايمان آوردن گروهى از يهوديان به پيامبر اسلام را در آيات سوره نساء مورد بحث قرار داده و از آن ها به عنوان «الرّاسِخُونَ فِى الْعِلْمِ» (7/آل عمران) ياد كرده و فرموده است كه اين عده و هم چنين مؤمنين به آن چه بر تو نازل شده ايمان مى آورند زيرا ما به تو يك چيز تازه اى كه از نظر ادعا و جهات مختلف با آن چه به انبياء سابق داده ايم فرق داشته باشد، نداديم بلكه جريان بدون هيچ اختلاف بر يك نهج است:

همگونى وحى در پيامبران (175)

«م__ا همان طور كه به ن__وح و پي_امب_ران بعد از او وحى كرديم، به تو هم وحى كرديم!»

و نوح اولين پيغمبرى بوده كه كتاب و شريعت آورده است، وحى به تو هم همانند وحى به ابراهيم و آل او است كه بعد از او بوده اند، و اهل كتاب هم اينان را مى شناسند و هم كيفيت بعثت و دعوتشان را مى دانند. به بعضى كتابى داده شده است مثل داود، كه به او «زبور» دادند، و اين وحى نبوى است، و به موسى «تكليم» داده شد كه اين هم وحى نبوى است. و در غير از اين دو نفر هم مثل اسماعيل و اسحاق و يعقوب بدون آن

كه كت__ابى داشت_ه باشند فرستاده شده بودند، و اين رسالت نيز ناشى از وحى نبوى است.

و جامع همه اين است كه اينان فرستادگانى بودند كه بشارت به ثواب خدا مى دادند و از عذاب خدا انذار مى كردند، و خدا آن ها را به منظور اتمام حجت فرستاد تا آن چه در دنيا و آخرت برايشان مفيد و يا مضر است بيان دارند تا بعد از اين رسولان براى مردم دليلى در برابر خدا نماند.

(176) كليات تاريخ اديان

(«اسباط» كه اسم آن ها در اين سوره آمده است، به طورى كه در آيات سوره آل عم_ران هم آمده، مراد پيغمب__ران از ذري__ه يعق_وب يا از سب_ط هاى بنى اسرائيلند.)(1)

كرده است. افاده مى كند ؛ مانند:

«فَ__احْكُ__مْ بَيْنَهُ__مْ بِم__ا اَنْزَلَ اللّهُ _ در ميان آنان بدان چه كه خدا نازل كرده

(178) كليات تاريخ اديان

حك_م ك_ن!» (48 / مائده)(1)

است كه روايات آن از ائمه اهل بيت بسيار زياد است، كه هم از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده و هم از امام باقر و امام صادق و امام رضا عليهم السلام به ط_رق بسيار.

در ك__اف__ى از ام__ام ص__ادق عليه السلام نق__ل ش__ده كه ف__رم_ود:

«سادات انبياء و مرسلين پنج نفر بودند كه اولواالعزم رسولان و محور گردونه ش_ريعتند:

پيامبران صاحب حكم و شريعت (181)

ن___وح، اب__راهي__م، م__وس__ى، عيس_ى، و محم__د صلى الله عليه و آله !»

هم چنين از امام ابى جعفر عليه السلام روايت كرده است كه فرمودند:

«رسول خدا فرموده: اولين كسى كه در روى زمين وصى پيغمبر شد، هبة اللّه فرزند و وص__ى آدم بود. و هي__چ ي__ك از انبي__اء گ__ذشت__ه ب__دون وص__ى نبوده اند.

عدد انبياء صد و بيست هزار نفر است كه از آن__ان پن__ج نف__ر اولواالع__زمن__د:

ن__وح، اب__راهي__م، م__وس__ى، عيس__ى، و محم__د صلى الله عليه و آله .» (1)

1- الميزان ج 36، ص 38 .

(182) كليات تاريخ اديان

كه او اولين كسى است كه با قلم خط نوشت ؛ و ده صحيفه بر اب__راهي__م، و چه__ار صحيف__ه ب_اق_ى _ ت_ورات و انجي_ل و زبور و فرقان (قرآن) است.»

تاريخ اديان

هوشيع، كتاب يوئيل، كتاب عاموص، كتاب عوبدياه، كتاب يوناه، كتاب ميكاه، كتاب ن__اح__وم، كت__اب حبق__وق، كت__اب صفني_اه، كت__اب حكى، كتاب زكريا، و كتاب ملاكى.

قرآن مجي__د از اي__ن 35 كتاب م__ذك_ور در بالا فقط «تورات موسى» و «زبور داود» را ن____ام ب____رده اس___ت.

قرآن با اين وص__ف اشع__ار دارد كه قسمت__ى از «تورات حقيقى» در كتب مقدسه فعل_ى يهود موجود اس_ت:

«وَ كَيْ__فَ يُحَكِّمُ__ونَ_كَ وَ عِنْ_دَهُ_مُ التَّ_وْري_ةُ فيه_ا حُكْمُ اللّهِ...!» (43 / مائده)

م__ن ج___زي_ه نم___ى گي___رم مگ____ر از اه___ل كت_____اب!

مردم مكه مجددا (و به منظور تكذيب آن حضرت نوشتند:)

_ چطور مى گويى جزيه نمى گيرم مگر از اهل كتاب، و حال آن كه از مجوسيان هجر جزيه گرفته اى؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ آن ها نوشت:

_ مجوسيان پيغمبرى داشتند و او را كشتند، و كتابى داشتند كه آتشش زدند. آرى پيغمبر ايشان كتابى براى آنان آورد كه در پوست دوازده هزار گاو نوشته مى شد.» (نق_ل از ك__افى)

اهل كتاب بودن مجوس (195)

اتف__اق__ا ن__اظ__رانى كه روز قب__ل آن عم__ل را از وى دي__ده بودند وارد شدند و از در نك__وهش گفتن_د:

_ واى بر دورترين مردم از خدا و از راه راست! حدّ خدايى به گردنت آمده كه بايد درباره ات اجرا شود!

طم__ع ك_ارانى كه حق و حساب گرفته بودند از جاى جستند و همه آن ها را كشتند...

چگونگى از بين رفتن دين مجوس (197)

از آن به بعد امير به جان مجوسيان افتاد و كتاب دينى شان را هر جا كه ديد از بين ب___رد و حت_ى يك نسخ_ه هم باقى نگذاشت.» (نقل از درّالمنثور از منصف عبدالرزاق) (1)

كه در خطاب به امت هاى خود از آن ها نهى مى كردند، مانند خطاب هائى كه از نوح و هود و صالح و ابراهيم و ل__وط و شعي__ب و م__وس__ى و عيس__ى عليهم السلام نق__ل ك__رده اس_ت.

اگر مسئله را دقيقا مورد مطالعه قرار دهيم خواهيم ديد كه اديان الهى هر چه هم از جهت اجمال و تفصيل با يكديگر اختلاف داشته باشند، هيچ يك از آن ها بدون تحريم اين گونه محرمات معقول نيست تشريع شود. و به عبارت ساده تر:

معقول نيست دينى خدائى باشد و در آن اين گونه امور تحريم نشده باشد. حتى آن

محرّمات و منهيات مشترك اديان (201)

ب__راى س__اده ترين و ابت_دائى ترين نس__ل بشر تشريع شده باشد.

خداى تعالى در قرآن مجيد تذكر مى دهد كه پس از آن كه احكام نامبرده را به طور اجمال براى همه تشريع فرموده است، به حسب اقتضاى مصلحت و پس ازآن براى رسول گرام_ى خود محمد صلى الله عليه و آله در كتاب مباركى كه نازل فرموده، مفصلاً بيان نموده است. (1)

1- الميزان ج 14، ص 254 .

(202) كليات تاريخ اديان

سپس ابراهيم و اسحاق و يعقوب و لوط را ك__ه قب__ل از م__وس__ى و ه__ارون زندگى مى كرده اند، نام ب__رده است و آن گ__اه داست_ان ن__وح را ذك__ر كرده كه وى از آن چه__ار نف__ر هم جل__وت__ر مى زيست__ه است:

آن چ__ه ب__ه م__وس_ى و ه__ارون داده شد؟

(204) كليات تاريخ اديان

«وَ لَقَ_دْ اتَيْنا مُ__وس__ى وَ ه__رُونَ الْفُ__رْق__انَ وَ ضِي__اءً وَ ذِكْ__را لِلْمُتَّقي_نَ،»

«ب__ه م__وس__ى و ه_ارون ف_رق_ان، ضي_اء و ذكر براى متقين داديم.» (48 / انبياء)

منظور از «فرقان» و «ضياء» و «ذكر» همان تورات است كه خداوند آن را به موسى و برادرش هارون كه شريك در نبوت او بود، بداد.

اگر تورات را «فرقان» خوانده براى اين است كه تورات فرق گذارنده بين حق و باطل اس__ت و ي__ا وسيل__ه ف__رق مي__ان ح____ق و ب__اط__ل در اعم__ال و اعتق____ادات است.

اگر تورات را «ضياء» خوانده بدين جهت است كه مسير بنى اسرائيل را به سوى سعادت و رستگارى دنيا و آخرت روشن مى كرد.

آن چه به موسى و هارون داده شد؟ (205)

و اگر تورات را «ذكر» ناميده بدين جهت است كه تورات مشتمل بر مطالبى از حكم___ت ه_ا و م__وعظ__ه ها و عب__رت ه_است ك__ه خ__داى را ب__ه ي__اد آدمى مى اندازد.

تورات فرقان براى همه است ولى ضياء و ذكر براى خصوص متقين است و غير از متقي__ن كس__ى از ن__ور و ذك__ر آن به__ره من_د نمى شود. قرآن مجيد در جاى ديگر ت___ورات را «ن__ور» و «ذك__ر» هم ن__امي__ده است.

جهت بود كه قرآن ذكرى است ثابت و دائم و كثيرالبركات، كه مؤمن از آن بهره مند مى شود، و آن آسايش كافر را در جامعه بشرى تأمين نموده است، و همه اهل دنيا از آن منتفع مى شوند، چه آن را قبول داشته باشند و چه نداشته باشند، چه بر حقانيت آن اقرار داشته باشند و چه منكر آن باشند.

دليل بر اين معنا تجزيه و تحليل آثار رشد و صلاحى است كه همين امروز در مجتمع بشرى مشاهده مى كنيم، چه اگر به عقب برگرديم و تا به عصر نزول قرآن و ماقبل آن پيش برويم مى فهميم كه در اثر قرآن بشر از كجا به كجا رسيد و چه بود و چه شد، آن وقت مى فهميم كه «قرآن ذكرى است مبارك» كه همه افراد بشر به وسيله آن

قرآن، ذكر مبارك (207)

رشد يافتند. هر چند منكرين حق قرآن را زيرپا گذارند و نعمت عظماى آن را كفران كنند و يا با زبان خود به حقانيت آن اقرار نمايند و يا ننمايند قرآن وسيله رشد جوامع بشرى ب__وده است. مت__أسف_انه ب__رخ_ى از مسلمي__ن نيز در امر ق__رآن كريم اهم_ال نمودند.

ق__رآن خ__ود ف__رم__وده است كه پي__امب__ر خ__دا در قيامت مى گويد: «پروردگارا امت من اين قرآن را متروك گذاشتند!» اين چنين مسلمين هم در انكار منكرين و كفران آن__ان بى دخ__الت نبوده اند.

«رُشْد» رسيدن به واقع است و همان معنائى اس__ت كه در مق__اب__ل گم__راهى و غى قرار دارد.

رشد در ابراهيم «اهتداءِ فطرى» و تام و تمام او به توحيد و به ساير معارف حقه است. وقتى رشد را به ابراهيم اختصاص داده مى فهماند كه ابراهيم خود لايق چنان رشدى بود و خ__داون__د ني__ز به خص_وصي_ات ح_ال او و مق_دار استعدادش عالم بود.

مراد به آن چه خداى سبحان به ابراهيم داد، همان دين توحيد و ساير معارف حقه

آن چه به ابراهيم داده شد؟ (209)

است كه ابراهيم عليه السلام بدون تعلم از معلمى و يا تذكر مذكرى و يا تلقين ملقنى، با صفاى فطرت و نور بصيرت خود درك كرد.

كرده است و من بر اين مطلب گواهى مى دهم!»

با اين جواب و شهادت، او جواب از پرسش قبلى آن ها را هم داد، و آن اين بود كه راستى و جدى منكر بت هاست و ش__وخ__ى نمى كن__د بلك__ه به آن يقي_ن و ت_دي_ن دارد.

اب_راهيم با خود گفت:

و... ابراهيم چه كرد؟ (211)

«ب__ه خ__دا، وقت__ى پشت كني__د و ب_روي_د در ك__ار بت هايتان ت_دبي_رى خ_واهم كرد!»

وقتى شهر خالى شد، ابراهيم بت ها را قطعه قطعه كرد، مگر بت بزرگ تر از همه را كه آن را خ__ورد نك__رد ش_اي_د ب__دو م__راجع_ه كنن__د.

مردم شهر گفتند:

«چ__ه كس__ى با خ_داي_ان ما چني_ن ك_رده است؟ هر ك_ه ب_وده از ستمكاران بوده است!»

«مردم گفتند: ما شنيديم جوانى هست كه به خدايان بد مى گويد و نامش ابراهيم است، و كس__ى كه اين كار را ك__رده باشد قطع_ا اوست، چون كسى غير از او جرأت اين كار را نداشت.

گفتند: ابراهيم را بايد در محضر عموم احضار كنيد!

آي__ا ت__و اى اب_راهي__م اي__ن ك_____ار را ك___رده اى؟

ابراهيم گفت: بلكه اين بزرگشان چنين كرده است، ببينيد اگر مى توانند سخن بگويند از خ____ودش__ان بپرسيد!»

(212) كليات تاريخ اديان

ابراهيم در اين جوابش شكستن بت ها را مستند به بت بزرگ كرده تا زمينه را براى ابراز اين جمله مهيا كند و از مردم بپرسد كه اگر اين بت ها حرف مى زنند بپرسيد كه چه كسى اين كار را كرده است؟ و چون مردم اعتراف داشتند كه بت حرف نمى زند آن گاه ابراهيم مطل_ب را به دس_ت گي_رد و آن ه_ا را متقاعد كند كه بت ها نمى توانند خدايى كنند.

مردم شرمسار وقتى كلام ابراهيم عليه السلام را شنيدند و منتقل شدند به اين كه اصنام

جماداتى بى شعورند كه حرف نمى زنند، و حجت بر آنان تمام شد، هر يك از حضار در دل خ__ود را خط_اك_ار دانست_ه و حك_م ك_ردن_د ب_ه اي_ن ك_ه آن ه_ا ظ_المن_د نه ابراهيم!

«و سپس سر به زير انداختند و گفتن__د:

تو كه مى دانى اينان سخن نتوانند گفت!

و... ابراهيم چه كرد؟ (213)

گفت: پس چرا غير خدا چيزى را كه به هيچ وجه سودتان ندهد و زيان نرساند پرستش مى كنيد؟ قباحت بر شما و اين بتان كه غيرخدا مى پرستيد! چرا در كار خود انديشه نمى كنيد؟»

ابراهيم عليه السلام به محض اين كه از دهان آن ها شنيد اين بت ها حرف نمى زنند، به دفاع از خود پرداخت. او از اول قصد نداشت كه از خود دفاع كند بلكه از كلام آن ها براى دعوت حقه خود استفاده كرد و با لازمه گفتار آنان عليه خودشان احتجاج كرد و حجت را بر آن_ان تم__ام س_اخت و گفت: پس اين اصنام بى زبان اله و مستحق عبادت نيستند! گفتند:

«او را بسوزانيد و خدايان را يارى دهيد و امر آن ها را بزرگ بداريد،

و كس__ى را ك__ه ب__ه آن ه__ا اه__انت ك__رده است، مج__ازات كني_د!»

در اين جا ب__ود ك__ه فرمان و خطاب تكوينى الهى صادر شد كه:

(214) كليات تاريخ اديان

«گفتي___م: اى آت__ش خن__ك و س__ال__م ب____اش ب__ر اب__راهي____م!»

(اي__ن جمل__ه حك_ايت خط__ابى اس__ت تك__وين__ى كه خداى تعالى به آتش كرد و با همين خطاب خاصيت آتش را كه س__وزان__دن و نابود س__اخت__ن است از آن گرفت و آن را از راه معج___زه ب__راى اب__راهي_م خن__ك و س__ال__م گ__ردانيد.)

خ___داون___د م__ى ف_رم__اي__د:

«آن ها عليه ابراهيم حيله انديشيدند تا نورش را خاموش كنند و حجتش را

باطل و خنثى سازند، پس ما ايشان را زيانكارتر قرار داديم.» (51تا70/انبياء)

باشد! و اين معنا يك نوع تصرف تكوينى در نفوس است كه با آن تصرف راه را براى بردن دل ها به سوى كمال و انتقال دادن آن ها از موقفى به موقفى بالاتر را هموار مى سازد.

(218) كليات تاريخ اديان

مى فهماند: هدايت به امر خدا از فيوضاتى است معنوى، و مقاومت باطنى، كه مؤمنين به وسيله عمل ص__الح به س__وى آن ه__دايت مى شوند و به رحمت پروردگارشان ملبس مى شوند.

و چون امام به وسيله «امر» هدايت مى كند مى فهميم كه خود امام قبل از هركس متلبس به آن هدايت است و از او به ساير مردم منتشر مى شود، و هركس برحسب اختلافى كه در مقامات دارد و به قدر استعداد خود از آن بهره مند مى شود، و از اين جا مى فهميم كه امام رابط ميان مردم و پروردگارشان، در اخذ فيوضات ظاهرى، يعنى شرايع الهى است، كه از راه وحى نازل مى گردد و از ناحيه پيغمبر به ساير مردم منتشر مى شود.

و نيز مى فهميم كه امام دليلى است كه نفوس را به سوى مقاماتش راهنمايى مى كند

اعطاى فرزند و امامت به ابراهيم و فرزندانش (219)

هم چنان كه پيغمبر دليلى است كه مردم را به سوى اعتقادات حقه و اعمال صالح راه مى نمايد.

البت__ه ب__رخ__ى از اولي__اءاللّه تنه__ا پيغمب__ر هستن__د، و بعض_ى تنها امامند، و بعض____ى داراى ه___ر دو مق____ام هستن__د، م__انن__د: اب___راهي__م و دو ف___رزن___دش.

عمل خيرات كه از امامان صادر مى شده به وحيى و دلالتى باطنى و الهى بوده كه مقارن آن صورت مى گرفته است. و اين وحى غير وحى مشرعى است كه اولاً فعل را تش__ريع مى كن__د و سپ__س انج__ام آن را بر طب__ق آن چ__ه ك__ه

تش__ري__ع ش__ده بر آن مت__رت__ب مى س_ازد.

امامان قبل از وحى نيز خدا را عبادت مى كردند و وحى ايشان را تأييد نموده است. امامان مؤيد به روح القدس و روح الطهاره، و مؤيد به قوتى ربانى هستند كه ايشان را به

(220) كليات تاريخ اديان

فعل خيرات و اقامه نماز و دادن زكات(انفاق مالى مخصوص به هرشريعتى)دعوت مى كند.

به ل_وط چ_ه داده شد ؟

خ_داون_د مى فرمايد:

«و ل_______وط را حك_______م و عل________م دادي_____م،

و از آن دهك__ده ك__ه ك__اره__اى پلي__د هم__ى ك__ردن__د، نج__ات__ش دادي____م،

كه آنان گروهى عصيان پيشه بودند.» (74 / انبياء)

خداوند به لوط «حكم» عطا مى كند با «علم»، كه منظور از حكم يا حكمت است و فرزانگى، يا به معناى فصل خصومت و يك طرفه ساختن دعاوى مردم و قضاوت و حكومت بين آن_ان است.

به لوط چه داده شد ؟ (221)

ق__ري__ه اى را كه ق__رآن نام مى برد مردمش مرتكب خبائث مى شدند نامش «سدوم» ب__ود ك__ه ل__وط در مه__اج_رتش ب__ا اب__راهي__م در آن ج__ا من__زل ك_رد.

فرموده:

«پروردگارا! من مغلوب گشتم پس ياريم ده!» (10/قمر)

را به غرامت به صاحب زرع دهى، و سليمان حكم كرد به اين كه چون گوسفندان منافع زمين را تلف كرده اند، صاحب گ__وسفن_د هم ب_اي_د من_اف_ع آن گ_وسفن_دان يعن_ى شي_ر و پش_م و مت___اع آنان را تا آخر سال به صاحب زراعت بدهد.»

بعيد هم نيست كه حكم مسئله اين بوده كه صاحب گوسفند آن چه را كه از زراعت

حكم و قضاوت اعطاشده به داود و سليمان (225)

تلف شده ضامن است، و اين ضمان از نظر قيمت با قيمت گوسفندان برابرى مى كرده است، لذا داود حكم كرده است كه خود رقبه گوسفندان را به غرامت بدهد، و سليمان حكم آسان ترى داد، و آن اين بود كه صاحب زراعت به جاى استيفاى منافع زمينش كه نمى تواند بكند، آن منافع را از گوسفندان طرف استيفاء نمايد. و آن نيز از نظر قيمت تقريبا با حكم داود برابر است، براى اين كه منفعت يك ساله يك گوسفند را اگر در نظر بگيريم تقريبا برابر قيمت خود آن گوسفند خواهد بود.

در آيه فوق منظور از شاهد حكم بودن خدا اين است كه خداوند همواره مى بيند و مى شن__ود و ايش__ان را به س__وى ص__واب مى كشاند.

بى س_ابقه نيس__ت!

تسبيح كوه و مرغان همصدا با داود (227)

حفظ و نگهبانى مى كرديم اين است كه آن ها را در خدمت سليمان حفظ مى كرديم، و از فرار كردن آن ها، و يا از سربرتافتن از انج_ام فرمانش، و يا از تباه كردن كارش ؛ جلوگيرى مى كرديم.

شياطين در تسخير سليمان (231)

مى شود اشاره شود و آن اين است كه از سياق اين آيه برمى آيد كه فرزندان ايوب بعد از آن كه خداوند به اعجاز زنده شان كرد باقى ماندند و بلافاصله بعد از زنده شدن نمردند. و اين بحثى كه مفسرين

كشف ضرّ ايوب (233)

كرده اند كه به طور كلى هر مرده اى كه به اعجاز زنده شود باقى نمى ماند، صحيح نيست و ظه____ور اي___ن آي__ه خ____لاف آن را م_ى رس__ان_د.

نمى گيريم،»

(236) كليات تاريخ اديان

ممكن است در مورد تمثيل وارد شده باشد و معنا اين باشد كه رفتن او و جدائى اش از قوم مانند رفتن كسى بود كه از مولايش قهر كرده باشد و پنداشته باشد كه مولايش بر او دست نمى يابد و او مى تواند با دور شدن از چنگ وى بگريزد و مولايش نتواند او را سياست كند.

اين احتمال از اين نظر قوى است كه پيامبرى چون يونس شأنش اجل از اين است كه حقيقتا و واقعا از مولايش قهر كند و به راستى بپندارد كه خدا بر او قادر نيست و او مى تواند با سفر كردن از مولايش بگريزد، چون انبياءِ گرامى خدا ساحتش منزه از اين پندارهاست، و به عصمت خدا معصوم از خطايند، پس آيه شريفه از باب تمثيل است نه حكايت يك واقعيت خارجى!

يونس با اين عبارت كه «اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَكَ!» از آن چه كه عملش نمايش مى داد

نجات يونس از شكم ماهى (237)

بيزارى جست، كه راه خود را گرفته و قوم خود را به عذاب خدا سپرده و رفته بود بدون اين كه از ناحيه خدا دستورى داشته باشد، خود به خود ولو اين كه چنين قصدى نداشت _ اين معنا را ممثل مى ساخت كه غير از خدا مرجع ديگرى هست كه بتوان به او پناه برد!؟

و چون عملش چنين معنائى را مى داد از اين معنا بيزارى جست و عرضه داشت كه: «نه، جز تو معبودى نيست! تو منزهى!» و نيز چون اين معنا را ممثل مى كرد كه ممكن است به كارهاى او اعتراض نمود و بر او خشم گرفت، و نيز اين را

ممثل مى كرد كه ممكن است كسى از تحت قدرت خدا بيرون شود ؛ لذا براى عذرخواهى از آن گفت: «سُبْحانَكَ!» و سپس به ظلم خود اعتراف كرد و گفت: «من از ظالمان بودم!» چون عملى كه آورده بود ظلم را ممثل مى كرد هر چند كه فى نفسه ظلم نبود، و خود او هم قصد ظلم و معصيت نداشت. چيزى كه هست خداى تعالى در اين پيش آمد پيغمبرش را تأديب و تربيت كرد تا

(238) كليات تاريخ اديان

با گامى پاك و مبراى از تمثيل ظلم (تا چه رسد به خود ظلم) شايسته قدم نهادن به بساط ق_رب گردد.

يونس عليه السلام هر چند تصريح به خواسته خود نكرد و تنها مسئله توحيد و تنزيه خدا، و اعتراف به ظلم خود را اظهار نمود، لكن با اين كلماتش حال درونى خود، و موقفى را كه در آن قرار گرفته بود، بيان داشت كه در معنا درخواست نجات و عافيت را رسانيد و خ__دا هم درخواست او را اجابت كرد و از اندوه و كربى كه به وى روى آورده بود، نجاتش داد.

سپ__س خ__داون__د وع__ده ب__ه نج__ات دادن ه__ر م__ؤم__ن مبت___لا را ب__ا عبارت:

«وَ كَ____ذلِكَ نُنْجِ____ى الْمُ__ؤْمِني__نَ.» (88 / انبياء)

ت__أكي__د ك__رد، البت__ه مؤمن__ى كه م__انن__د يونس رو به درگاه وى آورد و او را

نجات يونس از شكم ماهى (239)

چ__ون وى ن__دا كن____د!

پس اج_ابت_ش ك_رديم،

و «يحي______ى» را ب______ه او بخشي__دي____م،

و همس_______ر او را شايست_______ه كردي___م،

چون آنان به كارهاى نيك شتاب مى كردند،

و م__ا را ب__ا امي__د و بي__م هم__ى خ_واندند،

و در قبال ما فروتنان بودند!» (89 و 90 / انبياء)

وقتى زكريا در دعايش گفت: «خدايا مرا تنها مگذار كه تو بهترين وارثانى!» منظورش اين بود كه فرزندى كه از او ارث ببرد داشته باشد، و چون خداى سبحان وارث حقيقى

فرزندى كه به زكريا داده شد؟ (241)

است كه همه عالم را ارث مى برد، لذا براى اين كه خدا را از داشتن شريك در وراثت تنزيه ك__رده ب___اش_د اض_اف_ه ك_رد ك_ه «ت_و بهت__رين وارث__انى!»

آن ج__ا ك__ه ف__رم__ود همس__رش را ب__راى او ش__ايسته كرديم مراد اين است كه او را ش_ايست__ه ب__راى ف_رزن_ددار ش__دن ك__رد بع__د از آن ك__ه م__دت ها اين ش___ايستگ_ى را ن___داش_ت و زن__ى عقي__م و ن____ازا ب__ود.

در آن دميده شده باشد، و وقتى نطفه اى نباشد، ديگر جز اين باقى نمى ماند مگر اين كه نفخ روح ب_اشد، و اي_ن نفخ روح هم_ان «كلم_ة اللّه اس_ت كه ف_رم_ود:

«مَثَل عيسى نزد خدا، مَثَل آدم است كه او را از خاك بيافريد و سپس بدو گفت: باش، پس هست شد!» (59 / آل عمران)

معن__اي__ش اي__ن اس__ت كه مَثَل آن دو يكى است و در اين كه از خلق شدن از نطفه

مريم و عيسى آيتى براى جهانيان (243)

ب_ى ني___ازن_د مث__ل همن___د.

آن گ__اه خ_داون_د عيس_ى و م__ادرش را ي_ك آي_ت ب_ه حس___اب آورد و ف__رم__ود:

«او را با پسرش آيه اى براى جهانيان قرارداديم.» (91 / انبياء)

منظور از «آيت» در اين جا تولد اين چنينى است و اين آيه قائم به هر دو است چون مريم در اقامه اين آيت مقدم بر عيسى است لذا اول نام مريم را برد و سپس نام پسرش را، و همين افتخار براى مريم بس است كه در قرآن نامش در زمره و در رديف انبياء عليهم السلام آم____ده اس__ت و ح___ال آن ك___ه خ__ودش از انبي__اء نب____ود.

كه موسى، و قبل از او ابراهيم، و قبل از او نوح، و همچنان انبياء قبل از نوح و بعد از موسى، همه به آن دع__وت مى ك__ردن__د، م__انن__د: اي__وب و ادري__س و بقي__ه پي__امب__رانى كه اسامى شان و پاره اى از انعامى كه خ_داون_د ب_ر ايش__ان كرده در قرآن كريم آمده است.

پس بشر امتى است واحده، داراى ربى واحد،

امت واحده، و راه توحيد از طريق نبوت (245)

و آن خ__داى ع__زّ اسم__ه اس___ت،

و دي__ن واح__د، ك_ه آن دي__ن ت_وحي_د است،

ك_ه در آن تنه___ا خ_دا عب___ادت م_ى ش___ود.

دع_____وت الهي___ه همي____ن اس___ت و ب___س! (1)

است. در آيات زير مى ف__رم___ايد:

«اين پيامبران، پاره اى از ايشان را بر پاره اى برترى داديم. بعضى از آنان را مرتبه ها بالا برد، و عيسى بن مريم را آيات بينات داديم، و او را به روح القدس تأييد و تقويت كرديم. اگر خدا مى خواست كسانى كه پس از پيغمبران بودند با وجود حجت ها كه به سويشان آمده بود، با ه__م جن__گ نمى ك__ردن__د، ولى مختلف شدند.

درجات برترى پيامبران نسبت به يكديگر (253)

از آنان كسانى بودند كه ايمان داشتند، و كسانى بودند كه كافر شدند و اگر خدا مى خواست باهم كارزارنمى كردند ولى خدا هرچه بخواهد مى كند... .»(253/انبياء)

فضيلت هاى انبياء دو قسم اند: يك فضيلت هست كه نام آن به خودى خود دلالت بر فضيل__ت مى كن__د، م__انن__د: «آيات بيّنات» و يا «تأييد بروح القدس» كه درباره عيسى بن م__ري__م ذك__ر كرد، چ__ون اين خصال و صفات به خودى خود صفاتى برجسته و ارجمندند.

بعضى ديگر به خودى خود فضيلت نيستند، وقتى فضيلت مى شوند كه به مقام والائى بستگى و ارتباط پيدا بكنند و از آن مقام كسب فضيلت و ارزش كنند، مانند سخن

(254) كليات تاريخ اديان

گفتن كه به خودى خود از فضايل نيست ولى وقتى به خدا منسوب شده آن وقت از فضايل گشته است. يا مانند رفع درجات كه اگر يك آدم ظالم به آدم درجه بدهد فضيلت شم_رده نمى ش__ود ول__ى وقتى خ__دا درجه آدم را بالا مى برد فضيلت حساب مى شود.

اگر در ميان همه انبياء نام حضرت عيسى عليه السلام را ذكر كرده است علتش اين است كه هرچند آن چه از جهات فضيلت در اين جا براى عيسى عليه السلام ذكر كرده يعنى «دادن بينات و تأييد بروح القدس» امورى

است كه اختصاص به عيسى بن مريم عليه السلام ندارد بلكه مشترك ميان همه رسولان است ولكن در خصوص عيسى عليه السلام به نحوى خاص است، چون تمامى آيات بينات آن جناب از قبيل مرده زنده كردن، با نفخه مرغ آفريدن، بهبود دادن پيسى و كور و خبر دادن از غيب امورى بوده است متكى بر حيات و ترشحى بوده اس__ت از روح.

درجات برترى پيامبران نسبت به يكديگر (255)

از همين جهت فوق الذكر بود كه آن را به خصوص به عيسى عليه السلام نسبت داد و به نام آن جناب تصريح كرد، چون اگر تصريح نمى كرد معلوم نمى شدكه اين آيات فضيلت خاص اوست .

علاوه بر اين در اسم عيسى عليه السلام خصوصيت ديگرى هست، و در آن آيتى روشن وجود دارد، و آن اين است كه وى پسر مريم عليهاالسلام است، كه بدون پدر از او متولد شده است. نبودن پدر براى عيسى عليه السلام و نبودن همسر براى مريم را آيتى براى عالميان دانست___ه است.

پس مجموع پس__ر و م_ادر آيت الهى روشن و فضيلت اختصاصى ديگرى است. (1)

1- المي___زان ج 4، ص 177 .

(256) كليات تاريخ اديان

اولاد او

(260) كليات تاريخ اديان

را در روى زمين باقى داشتيم، و در ميان آيندگان نام نيكويش نهاديم، سلام و تحي___ت ب__ر ن__وح ب___اد!»

انعام فضيلت پيغمبران را بر جهانيان صراحتا بيان داشته است و در آيه «وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيّينَ عَل_ى بَعْ_ضٍ،» (55 / اسراء) در س_وره اسراء بعضى را بر بعض ديگر برترى داده است.

همه نمود زيرا آنان ذريه اى متشابه الافراد، و در تسليم قلبى نسبت به خداوند و ثبات در

برگزيدگان از عترت پيامبر اسلام (265)

قول حق، مانند يكديگرند. و جهت آن كه آن نعمت را خداوند به آنان عطا فرمود، آن است كه به اقوالشان شنوا و به ضمائرشان داناست و آنان را لايق آن دانسته است. (1)

جانب خدا معصوم و محفوظ شده است. خداوند اجازه اى را كه درباره حكم كردن بديشان داده است بر پايه حفظ و نگهبانى شان از كتاب قرار داده و بر همين پايه هم شهادت و گواهى شان را معتبر دانسته است. و اين نشدنى است كه شهادتشان بر كتاب معتبر باشد و با گواهى شان كت__اب از غي_ر كت_اب تمي_ز داده ش_ود، و ب_ا اين ح_ال امكان خط_ا و غلط داشته باشند.

به هر حال، ميان دو مرتبه پيامبران و دانشمندان يك مرتبه ديگرى هم هست كه آن م_رتب__ه «ام__ام__ان» است، كه قرآن مى فرمايد:

«ما از ايشان امام__انى ق__رار دادي__م ك__ه با امر ما هدايت مى كنند، چون صبر مى نمودند، و

(268) كليات تاريخ اديان

ب__ه آي__ات م_ا يقي__ن مى ك_ردن_د.» (73 / انبياء)

خلاصه، ربانيون و امامان كه واسطه اى ميان پيامبران و دانشمندان هستند علم درستى به كتاب و گواهى درستى بر آن دارن_د.

اين در امامان بنى اسرائيل، ولى آيه شريفه مى رساند كه اين خصوصيت آنان براى اين است كه تورات كتابى است كه از جانب خدا نازل شده، و مشتمل بر هدايت و نور، يعنى معارف اعتقادى و عملى مورد احتياج امت مى باشد. و وقتى اين معنى موجب اين حفظ و شهادتى كه امامان دارند، باشد، لازمه اش اين است كه حال هر كتابى كه از جانب خداوند نازل شده و مشتمل بر معارف الهى و احكام عملى است، چنين باشد، و نتيجه اى كه مى خواستيم (شرط بودن علم به كتاب در امام) به دست مى آيد.

بنابراين، به اقتضاى ترتيبى كه در آيه آمده است، رتبه امامان پس از پيامبران است،

درجات پيامبران، امامان و دانشمندان (269)

چن_ان ك__ه دانشمن____دان ه__م پ__ائي__ن ت_ر از

ام__ام__ان هستن_د. (1)

1- الميزان ج 10، ص 242 .

(270) كليات تاريخ اديان

(271)

الهى و يا ادب نبوت همين عمل است كه ب__ر هيئت ت_وحي__دى انجام مى شود!

در آيات فوق انبياء گرامى خود را يك جا اسم برده و سپس خاطرنشان مى سازد كه ايشان را به هدايت الهى خود اكرام كرده است. مراد به اين هدايت تنها «توحيد» است، زيرا مى فرمايد: اگر شرك مى ورزيدند اعمالشان باطل مى شد. پس اگر شرك چنين اثرى در عمل داشته باشد مسلما توحيد نيز اثر در عمل دارد و صورت عمل را طورى مى سازد كه توحيد درونى را مجسم كند. يعنى اگر ممكن باشد اعتقاد درونى

توحيد در اعمال پيامبران (277)

مجسم شود و به صورت عمل درآيد، اعتقاد به توحيد به صورت اين گونه اعمال درخ__واه_د آم_د. و عك_س آن ني_ز ص_ادق است. اگ_ر ممك_ن ب_اش__د عم__ل ب__رگ__ردد و اعتق__اد درون_ى ش_ود، اي_ن اعم_ال ص_ال_ح به صورت اعتقاد به توحيد درخواهد آمد.

عليهم السلام در همه شئون زندگى خود رعايت مى كردند، و خضوعى را كه قلبا و عملاً براى خداى تعالى داشتند چنين ذكر مى فرمايد:

«ايشان كسانى هستند كه خ__دا به آنان نعمت داد.

از پي__امب__ران از ف___رزن__د آدم،

اعمال توحيدى پيامبران (279)

و از آن__ان ك__ه ب_ا ن____وح در كشت__ى ب_رداشتي_م،

و از ف____رزن____دان اب____راهي__م و اس____رائي____ل،

و از آن_ان كه ه_داي_ت ك__ردي__م و ب_رگ_زي_دي__م،

چون آيات خداى بخشنده برايشان خوانده مى شد،

سج__ده كن_ان و گ_ري_ه كن_ان به رو درمى افتادند!»

اين سجده و گريه كنايه است از استيلاى صفت عبوديت بر دل هاى پيامبران الهى، به طورى كه هر وقت به ياد آيه اى از آيات مى افتاده اند اثرش در سيما و ظاهرشان معلوم مى شد. آنان هيچ وقت ادب الهى را كه همان جنبه بندگى است، چه در ميان مردم و چه در خل__وت عب__ادت، از دس_ت نمى دادند. (1)

1- المي__زان ج 10، ص 223 .

(280) كليات تاريخ اديان

_ خداوند هيچ كسى را جز به آن چه كه در خور ط_اقت اوس_ت تكلي_ف نمى كند.» (286 / بق__ره)

«لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسا اِلاّ ما اتيها _ خداوند هي__چ كس__ى را جز به مقدار قدرتى كه ب__ه او داده تكلي__ف نم___ى كن____د.» (7 / ط__لاق)

چيزهايى را تشريع كرده كه نوح را بدان توصيه فرموده ب_ود،

و چي______زى ك__ه م__ا ب__ه ت____و وح__ى ك__ردي__م،

و هم چنين آن چيزى كه ابراهيم و موسى و عيسى را بدان توصيه نموديم، همانا اين بود ك_ه:

ادب فردى و اجتماعى (287)

دين را بپاداريد! و درآن متفرق نشويد!»(13/شورى)

زيرا اين يك آيه هم ادب فردى، يعنى ادب نسبت به پروردگار را كه همان اقامه دين است ذكر كرده است و هم چنين ادب اجتماعى يعنى ادب نسبت به مردم را، و آن متف__رق نش___دن اس_ت.

حضور خدا مى ديدند و رعايت مراسم حضور و مراقبت ادب را مى كردند.

در قرآن مجيد محاورات بسيارى از هود و صالح و ابراهيم و موسى و شعيب و يوسف و سليمان و عيسى و محمد صلى الله عليه و آله نقل شده است. و هم چنين قرآن حالات مختلف پيامبران را مانند حال شدت و رخاء، حال جنگ و صلح، حال پنهان و آشكار، حال بش__ارت و ان__ذار و امث_ال آن را نق_ل كرده است.

بي_ان مى كند.

اوس__ت، غفل__ت كن__د.

آن__ان، در ق__رآن ك__ري__م در آي__ه زي__ر كاملاً تبلور يافته است: «وَ اِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما!» (63 / فرقان)

(302) كليات تاريخ اديان

من

نحوه گفتار و بيان پيامبران (315)

درب_اره ب_ت هايى كه خودتان و پدرانتان تراشيده ايد مجادله و سرسختى مى كنيد؟

با اين كه خدا هيچ حجت__ى بر اعتب__ار آن ه__ا نفرست_اده است؟!» (71 / اعراف)

از قول ل__وط عليه السلام مى ف_رمايد:

«بلكه شم_ا م_ردم_ى هستي_د كه ظل_م را از ح__د گ__ذراني__ده ايد!» (81 / اعراف)

از قول ابراهيم عليه السلام مى فرمايد:

«تفو بر شما اى قوم، و بر آن چه كه غير خدا مى پرستيد! تا كى تعقل نخواهيد كرد!» (67/انبياء)

از م__وس__ى عليه السلام حك__اي__ت مى كن__د كه در پ__اس__خ ف_رع_ون گف_ت:

«تو خود مى دانى كه اين معجزات مرا جز پروردگار آسمان ها و زمين كسى نازل نكرده است، اوست كه چنين براهينى براى نبوت من نازل فرموده است، و من اى

(316) كليات تاريخ اديان

فرعون، تو را نمى بينم مگر مردى هالك و محروم از ايمان و رانده درگاه خدا!» (102 / اسراء)

مختلف بشرى از آن ها تشكيل شده است، مختلف مى شود، ولكن در جامعه دينى قهرا حق اظهار مى شود و پيروى مى گردد.

وقتى مجتمع دينى پيرو حق باشد، ادب هم در آن عبارت از اين خواهد بود كه اگر سل_وك ط_ريق ح_ق راه هاى متع__دد داشته باشد، بهترين آن سلوك شود.

مثلاً اگر ممكن باشد كه هم به نرمى صحبت شود و هم به خشونت، البته به نرمى صحب__ت مى ش__ود.

اگر در كار نيك هم ممكن باشد عجله كرد و هم عجله نكرد، البته عجله در كار نيك ترجيح داده مى شود.

(318) كليات تاريخ اديان

دست____ورات زي____ر در ق____رآن مجي____د اي__ن معن___ى را روش__ن م_ى س____ازد:

«ما براى موسى در الواح از هر چيزى پندى و براى هر چيزى تفصيلى نوشتيم و گفتي____م:

اين دستورات را با قوت قلب بگير!

و ب__ا ق___وت ه__م دست__ور ب___ده!

ت__ا آن را ب___ه بهت__ري__ن وجه__ى ك__ه ممك__ن اس__ت ب__ه ك____ار بن___دن___د!»

(145 / اعراف)

خ__دا به رسول گ__رامى خود مى ف_رمايد:

«پ__س بش__ارت ده بن__دگ_ان__م را،

ادب پيامبران در اظهار حق (319)

آن______ان را ك____ه گفت____ار را م_ى شن___ون__د،

و از بهت__رين و احس_ن آن پي___روى مى كنن_د،

آنان كسانى هستند كه خداوند هدايتشان كرده،

و آن_ان ص_احب_ان خ_رد هستند!» (18 / زمر)

در ام__ر اله___ى اي__ن نكت__ه روش___ن اس__ت ك___ه:

هيچ گاه در باطل، و يا در حق آميخته با باطل، ادب وجود ندارد!

ه_ر چيزى كه حق محض نباش_د ضلالت است!

و خدا ولى حق است!

و باطل را نمى پسندد!

(320) كليات تاريخ اديان

«و از حق كه بگذرى جز ضلالت چي_زى نيست!» (32 / يونس)

پيامبران الهى در رفتار و معاشرت با مردم، احترام نسبت به اقويا و ضعفا را به طور

يكسان رعايت مى كردند، و فرقى بين توانگر و فقير، كوچك و بزرگ و زن و مرد قائل نب__ودن__د. م__زاي_اى اجتماعى كاذبى كه اقويا و زورمندان براى خود قائل بودند درنظر انبي_اء ب_اط_ل و بى اعتب_ار ب_ود.

ق________رآن مى ف__رم__اي_د:

«ه__ان اى م__ردم! ما هم__ه شم_ا را از ي_ك مرد و يك زن آفريديم، و شما را تيره و تيره و قبيله و قبيله كرديم تا يكديگر را به آسانى بشناسيد، نه كه به يكديگر ب__رت__رى بف_روشي_د!

البت__ه گ__رامى ترين شم__ا ن__زد خ__دا پ__ارس_ات_ري_ن شماست!» (13 / حجرات)

ادب پيامبران در اظهار حق (321)

در اين منطق آن استكبارى كه اقوياء به قوت خود و اغنياء به ثروت خود مى كردند، جاى خود را به تواضع و سبقت از يكديگر به سوى مغفرت و رحمت و مسابقه در خيرات و جهاد در راه خدا و طلب مرضات او داد، و در نتيجه همان طور كه اغنياء احترام مى شدند فقرا نيز احترام شدند، بلكه فقرا و ضعفا به احترام بيشتر و رعايت ادب زي_ادترى اختص__اص ي_افتن_د:

«اى پيامبر گرامى ما!

وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَ_دْعُ_ونَ رَبَّهُ__مْ بِالْغَدَوةِ وَالْعَشِىِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ...

نفس خود را چنان تربيت كن كه معاشرت و آميزش با كسانى را كه صبح تا شام پ__روردگ__ارشان را مى خ__وانن__د و رض__اى او را مى طلبن__د، تحم____ل كن____د!

به طم__ع زين__ت حي__ات دني__ا چش_م از ايشان برمگردان!

(322) كليات تاريخ اديان

و به همين منظور اقويائى كه ما دلشان را از ياد خود غافل كرده ايم، و در نتيجه، ه__واى نفس خود را از حد بيرون پيروى مى كنند، اطاعت مكن!» (28 / كهف)

در سوره انعام همين نحوه تأديب الهى را چنين متذكر مى شود:

«و كس__انى را ك__ه پ__روردگ__ار خ__ود

را در صب__ح و ش__ام مى خوانند و رضاى او را مى ج__وين__د، از خ__ود ط____رد مك____ن!

و بدان كه از حساب آنان چيزى بر تو نيست،

و از حس__اب ت__و نيز چي__زى بر آنان نيست،

تا بدين منظ__ور م__ؤمني__ن را از خ_ود ب_رانى،

و آنان را به خود راه ندهى،

و در نتيج_ه از ظالمين باشى؟!!» (52 / انعام)

ادب پيامبران در اظهار حق (323)

در س__وره حج__ر مى ف_رم__اي_د:

«چشمان خود را در نعمت هايى كه بدين گروه ناچيز داده ايم مچران! و در اين باره غم مخور!

و ب_ا م_ؤمني_ن به ن__رم_ى و ت_واضع رفتار كن!

و بگ____و!

من نذيرى هستم كه مواقف خطرناك رااعلام و رسالت هارا بيان مى كنم!»(89/حجر)

نوح عليه السلام به اشراف قوم خود گفت:

«من آن نيستم كه كسانى را كه ايمان آورده اند (هرچند فقير و ناچيزند) ازخود برانم،

(324) كليات تاريخ اديان

چه آنان به ديدار پروردگار خود خواهند رفت،

و لكن من شما را مردمى جاهل مى بينم كه چنين فقرا و ضعفا را تحقير مى كنيد!

اى مردم! به من بگوئيد كه اگر اينان را از خود طرد كنم و اين ها نزد خدا با من مخ__اصم__ه كنن__د، چ__ه كس__ى م__را در دف__ع ع_ذاب خ_دا ي_ارى خ_واه_د كرد!

چ_را فك_ر نمى كني___د!

...به آنان كه ايمان آورده اند و شما به چش__م حق__ارت مى نگ__ريد نمى گويم كه خ____دا در ازاى عم__ل نيكش___ان پ____اداش نم_ى ده____د!

خدا بهتر مى داند كه چه خلوصى در دل هاى ايشان هست و چه هدف هايى از خير و سع___ادت دارن____د،

چه اگر اين ها را بگويم از ظالمين خواهم بود.» (30 / هود)

ادب پيامبران در اظهار حق (325)

نظير اين گفتگو در نفى امتيازات طبقاتى، گفتار شعيب است با قوم خود، كه قرآن شريف آن را چني_ن نق_ل مى كند:

«اى ق_______________وم!

من نمى خواهم از چيزى كه شما را

نهى كرده ام، مخالفت ورزيده و خود مرتكب شوم! من غرضى جز اصلاح امور شما به قدر طاقتم ندارم، اميدوارم كه به امتثال آن چ__ه شم__ا را به آن ام__ر مى كن__م، و اجتناب از آن چه شما را از آن نهى مى كن____م، م___وف__ق ش___وم!

و اين ت_وفيق من جز به دست خداى تعالى نيست،

بر او توكل مى كنم! و به سوى او بازگشت مى نمايم.» (88 / هود)

(326) كليات تاريخ اديان

خداى تعالى در معرفى رسول اللّه براى مردم مى فرمايد:

«ب_ه س____وى شم____ا آم____د رس__ولى مه__رب__ان،

از جن___س خ_____ود شم____ا،

رس___ول_ى اس_ت كه ض__رر شم__ا بر او گ___ران و ن_اگ___وار است،

و بر هدايت شما حريص، و نسبت به مؤمنين رئوف و رحيم است!» (128 / توبه)

«...رس_____________ول اللّه صلى الله عليه و آله

ايم___ان م_ى آورد به خ____دا،

و پيام هايش را قب_ول مى كند،

و ايمان مى آورد به م_ؤمنين، و گفت_ارشان را مى پذيرد،

ادب پيامبران در اظهار حق (327)

او رحمت_ى اس_ت ب_راى آن_ان ك_ه از بي_ن شم_ا به او ايمان آورده اند!» (61 / توبه)

«اِنَّ__كَ لَعَل_ى خُلُ_قٍ عَظيمٍ.»

«تو هر آين_ه متخل_ق به خلق عظيم هستى!» (4 / قلم)

«وَ م____ا اَرْسَلْن_____اكَ اِلاّ رَحْمَ______ةً لِلْع___الَمي__نَ.»

«و من ترا نفرستادم مگر به منظور اين كه براى جهانيان رحمتى باشى!» (107 / انبياء)(1)

1- المي____زان ج 12، ص 177 .

(328) كليات تاريخ اديان

يَجْمَ__عُ اللّ__هُ ال_رُّسُ__لَ فَيَقُ__ولُ م_اذآا أُجِبْتُ___مْ....» (109 / م_ائ_ده)

معن___اى «رس__ول» پي__ام ب_ر است، و ش_رافت وساط_ت و سف_ارت از ط_رف خ___دا ب_ه س_وى م_ردم را دارد.

معناى «نبىّ» ص__اح__ب خب__ر اس_ت، و ش_راف_ت اط_لاع از خدا و عالم غيب را دارد.

«نبوت» مقام بيان معارف دينى براى مردم است تا دنيا و آخرت و معاش و معادشان به واسطه آن ها اصلاح شود، و به مقتضاى عنايت پروردگار به شاهراه سع_ادت رهنمون گردند .

(330) كليات تاريخ اديان

«رس__الت» ي__ك سف__ارت مخص__وصى است كه ب__ه واسط__ه آن حجت بر مردم تم__ام مى ش__ود، و از آن پ__س ك__ارش__ان يكس__ره مى گ__ردد، يا سعادت دنيا و آخرت، يا عذاب دو جهان.

يعن__ى «رسول» ف__رست__اده مخص__وصى است كه ب__راى اصلاح همه جانبه كار مردم مبعوث مى ش__ود به ط__ورى كه اگ__ر او را تك__ذيب ك__ردند و پيام هايش را نپ_ذي_رفتن__د مورد عق__وب__ت پ_روردگار واق_ع مى ش__وند.

«و عذاب كننده نبوديم تا رسولى را برانگيزيم!» (5/اسراء)

در رواي_ات اس_لامى در كتاب كافى از حضرت امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«نبى كسى است ك__ه خواب مى بيند و صدا مى شنود، ولى ملك را مشاهده نمى كند، و رس_ول كسى است كه ص__دا مى شنود، خ_واب مى بين_د، و مل_ك را مش_اهده مى كند.»

تعريف نبوت و رسالت (331)

رواي__ات ديگرى نيز به همين مضمون وارد شده است:

منظور اين نيست كه رسول كسى است كه ملك وحى به سوى او فرستاده شده اس__ت، بلك__ه منظ__ور اين است كه نبوت و رسالت دو مقام الهى هستند. علامت نبوت خ_واب دي_دن و ع_لامت رسالت مش__اه_ده ملك وحى است.

برخى از پيغمبران داراى هر دو مقام بوده اند و لذا هر دو علامت در ايشان موجود بوده است.

بنابراين، نبى و رسول از حيث مصداق اعم و اخص است، نه از حيث مفهوم.

نب__وت از لح__اظ اف__راد اع_م از رسالت است، بنابراين كسى كه خاتم الانبياء شد، چ__ون رس__ولان ه__م دست__ه اى از ايش__ان هستن_د خ_اتم رسولان هم خواهد بود. (1)

1- المي_زان ج 3، ص 201 .

(332) كليات تاريخ اديان

ك_ه نپذيرفتن وحى اى كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله بر ايشان مى خواند كه همان قرآن باشد، و اعتنا نكردنشان به امر آن، و اعتراضشان به اين كه چرا آيتى و معجزه اى از ناحيه پروردگ__ارش بر او نازل نش__ده است، در حقيق__ت كفران «رحم__ت عمومى الهى» است، رحمت__ى كه اگ__ر آن را بپذيرن__د و ب__دان عمل كنن__د متضم__ن سعادت دنيا و آخ__رت آن__ان اس_ت.

در عبارت آخر آيه به رسول گرامى خود صلى الله عليه و آله دستور مى دهد به اين كه مسئله توحيد را به صراحت به ايشان گوشزد نمايد و بگويد: او تنها پروردگار من است بدون اين كه شريكى با او باشد، (برخلاف آن چه شما پنداشته ايد) و تنها او براى من ربوبيت دارد، من ني__ز تنه__ا او را ق__ائ_م به جمي__ع ام__ور خ__ود مى دان__م، و حوايجم را تنها به درگ_اه او ع__رض__ه مى دارم _ او وكي__ل من است، و من به س__وى او ب_ازمى گ__ردم!(1)

رسالت، سنتى جارى در عالم (335)

كه ايش__ان را از راه ان___ذار ه___داي__ت مى كن___ى!

چون سنت خدا در بندگانش بر اين جريان يافته كه در هر مردمى يك نفر هادى و راهنما مبعوث كند تا ايشان را هدايت نمايد.

هر قومى را هدايت كننده اى هست! (337)

در رواي_ات اس_لام_ى، در كافى از ابى بصير روايت كند كه گفت:

«به ام_ام ص__ادق عليه السلام عرض كردم: معن_اى اي_ن آي_ه چيس_ت؟

"اِنَّم____ا اَنْ___تَ مُنْ__ذِرٌ وَ لِكُ_لِّ قَ__وْمٍ ه__ادٍ." (7 / رع_د)

فرمود: رس_ول خ_دا در تفسي__ر آن ف__رم_وده: من من__ذرم و ع__لى ه__ادى اس__ت.

حال به نظر تو اى ابا محمد! آيا در امروز هادى اى وجود دارد؟

عرض كردم: _ فدايت شوم، همواره از شما هاديانى يكى پس از ديگرى وجود داشته است تا نوبت به شخص شم_ا رسيده است.

فرمود: خدا رحمتت كند اى ابا محمد! اگر اين چنين بود كه وقتى آيه اى كه در حق م__ردى (ام__امى) ن__ازل ش__ده با مردن آن مرد مى مرد، قرآن مى مرد؛ ولى قرآن كريم در ب__ازم___ان___دگ___ان ج__ارى است، چن__ان ك__ه در گ__ذشتگ__ان ج____ارى ب___ود!»

(338) كليات تاريخ اديان

مقص___ود اي___ن است كه اين آي__ه ك__ه در ح__ق عل__ى عليه السلام ن__ازل ش__ده است بر باقى ائمه عليهم السلام نيز جريان مى يابد. (1)

«براى اين كه خدا را بپرستيد و از طاغوت اجتناب كنيد،» بيان دليل بعث__ت رس__ول است. حقيق__ت بعث__ت رسول جز اين نيست كه بندگان خداى را به عب__ادت خ__دا و اجتناب از طاغوت دع__وت كند.

خداوند متعال در ادامه آيات فوق مى فرمايد:

«بعضى را خدا هدايت كرد، و بعض ديگر ضلالت بر ايشان مقرر گشت، در زمين بگ__رديد و بنگ__ريد عاقبت تكذيب كنندگان چس__ان بوده است!» (36 / نحل)

تمام___ى امت ه_ا، مانند اين ام__ت، منقس__م به دو ط__ايف_ه بودند:

_ ي__ك ط__ايف__ه آن ه__اي__ى ك__ه خ__دا ه__دايت ش__ان ك__رده است و به عب__ادت او

(340) كليات تاريخ اديان

و اجتن____اب از ط___اغ__وت م__وف__ق ش__دن__د .

_ طايفه دوم از امت ها آن هايى هستند كه ضلالت بر آنان ثابت و لازم شده است. اين همان ضلالتى است كه خود انسان به سوء اختيارش درست مى كند، نه آن ضلالتى كه خ_دا به عنوان مجازات آدمى را بدان مبتلا مى سازد.

آن گاه خداى سبحان كيفيت وجودى پيامبران را بيان مى كند و مى فرمايد: رسولان اف__راد ع__ادى هستن__د كه به آن ه__ا وحى مى شود. اين بيان در قبال ادعاى مشركين است كه مى پنداشتند اگر خداوند بش__رى را فرستاده خود كند نظام طبيعت را نقض مى كن__د، و اختي__ار و استط_اعت را از بي_ن مى برد.

هيچ يك از فرستادگان خدا و در هيچ يك از كتب نازله از ناحيه خدا ادعا نشده كه دعوت دينى ظهور قدرت غيبى است كه هر چيزى را مقهور مى سازد و اراده تكوينى

در هر ملتى پيغمبرى مبعوث شده! (341)

اس__ت كه مى ت__وان__د نظ__ام عالم را بر هم زند، و سنت اختيار را باطل و مردم را مجبور به قبول نمايد! (1)

رَسُولٍ اِلاّ بِلِسانِ قَوْمِه لِيُبَيِّنَ لَهُمْ... .»

«ما هيچ رسولى نفرستاديم مگر به زبان مردمش و به لغت و واژه ايشان تا بتواند احك____ام را ب__راى آن__ان بي___ان كن__د.» (4 / اب_راهي_م)

1- المي__زان ج 24، ص 96 .

(342) كليات تاريخ اديان

مقصود از ارسال رسل به زبان قوم خود، اين است كه رسولانى كه فرستاده ايم هر يك از اهل همان زبانى بوده اند كه مأمور به ارشاد اهل آن شده اند، حال چه اين كه خ__ودش از اه__ل هم_ان، و از نژاد همان مردم باشد، و يا آن كه مانند حضرت لوط از اهالى سرزمين ديگر ب__اش_د ولى به زبان قوم لوط با ايشان سخن بگويد. هم چنان كه قرآن كريم از يك طرف او را در مي__انه ق__وم ل__وط غ__ريب خوانده _ من به سوى پروردگارم هجرت مى كنم _ و از ط__رف ديگر هم__ان مردم بيگان__ه را قوم لوط خوان__ده و مك__رر فرم__وده است: «و قوم لوط».

حال آيا پيغمبرانى كه به بيش از يك امت مبعوث شده اند يعنى پيغمبران اولواالع__زمى كه بر همگى اقوام بش__رى مبع__وث مى ش__دن_د چه وضع__ى داشته اند؟

آيا همه آنان زبان همه اهل عالم را مى دانسته اند و با اهل هر ملتى به زبان ايشان

هر ملتى را رسولى همزبان خود آمده! (343)

سخ__ن مى گفت__ه اند يا نه؟

داستان هاى زي__ر دلال_ت مى كن_د بر اين كه اين ها اقوامى را كه اهل زبان خود نب_وده اند دعوت مى كردند:

مثلاً حضرت ابراهيم عليه السلام با اين كه خود سريانى بود، عرب حجاز را به عمل حج دعوت نمود. موسى عليه السلام با اين كه عبرى بود، فرعون و قوم او را كه قبطى بودند به ايمان به خ__دا دع__وت ف__رم__ود. پيغمب__ر ب__زرگ__وار

اس__لام صلى الله عليه و آله يه__ود عب__رى زب__ان و نصاراى رومى زبان و غير ايشان را دعوت فرمود، و هر كه از ايشان كه ايمان مى آورد ايمانش را مى پ__ذي__رفت. ه__م چني__ن دعوت نوح عليه السلام كه از قرآن كريم عموميت دعوت او و ن_امب__ردگ__ان ديگ__ر استف_اده مى شود.

اين كه خداوند فرمود كه هر رسولى را به زبان قوم خود فرستاده دليلش اين است

(344) كليات تاريخ اديان

كه خداى تعالى مسئله ارسال رسل و دعوت دينى را بر اساس معجزه و يك امر غيرعادى بنا نگذاشته است و چيزى هم از قدرت و اختيارات خود را در اين باره به انبياءِ خود واگذار ننموده است بلكه ايشان را فرستاده تا به زبان عادى كه با همان زبان در ميان خود گفتگو مى كنند و مقاصد خود را به ديگران مى فهمانند، با قوم خود صحبت كنند و مقاصد وحى را نيز به ايشان برسانند.

انبي__اء غي__ر از بي__ان وظيف__ه ديگرى ندارند، و مسئله هدايت و ضلالت افراد ربطى ب_ه انبي__اء عليهم السلام و غي__ر ايش__ان ن__دارد، و اين ك_ار، ك__ار خود خ__داى تعالى است.(1)

غيبى باشند كه با داشتن آن هر چه بخواهند بكنند و قادر على الاطلاق باشند و در نتيجه هر آيتى و معجزه اى كه بخواهند و يا از ايشان طلب كنند، بياورند، بلكه ايشان مانند سايرين بش__رى بيش نيستند و هي__چ اختي__ارى از خ_ود ندارند، و همه امور به دست خداست.

(346) كليات تاريخ اديان

خدا اگر بخواهد آيتى يا معجزه اى مى فرستد، البته وقتى مى فرستد كه حكمت الهيه او اقتضا بكند. و اين طور نيست كه همه اوقات در مصلحت و حكمت برابر باشند وگرنه حكمت باطل مى شود و نظام خلقت مختل مى گردد، بلكه براى هر زمانى حكمتى است من__اسب آن، و حكم__ى است مس__اع__د آن، و به همي__ن جه___ت براى هر وقتى يك آيت من__اسب هست.

ادامه آيه اشاره دارد به اين كه انبياء عليهم السلام قدرت غيبى ندارند و در آن چه كه مى خ__واهن__د مستق__ل نيستن__د، تنها كارى كه مى توانند بكنند كه اذن خداوند ياورشان باشد.

معن___اى آي____ه اي___ن اس___ت ك__ه:

«پيش از ت__و ني__ز پيغمب__رانى را ف__رست__اديم كه همس__ران و ف__رزن__دان

ارسال رسل از جنس بشر (347)

داشتن__د، و هي__چ پيغمب_رى حق نداشت جز با اجازه خ__دا معج__زه اى بي_اورد،

كه هر مدتى را مكتوبى است.»

پس خداى سبحان است كه هر چه بخواهد نازل مى كند، و به هر چه بخواهد اذن مى دهد، ولكن همو در هر وقت و هر آيتى را نازل نمى كند و بدان اذن نمى دهد، زيرا براى هر وقت_ى كت_ابى است، كه او ن_وشت_ه، و ب__ه جز آن چه در آن نوشته واقع نمى شود.(1)

«و گفتند: چرا فرشته اى بر محمد نازل نشد؟ اگر فرشته اى نازل مى كرديم كار يكسره مى شد و ديگر مهلت داده نمى شدند، و ما اگر رسول را فرشته اى قرار مى داديم ناگزير او را هم به صورت مردى مى فرستاديم، و هر آينه بر آن ها مشتبه مى كرديم چيزى را كه بر خود و مردم مشتبه مى كنند.» (9 / انعام)

غرض كفار از درخواست نزول م__لائك__ه اين بوده كه به جاى يك فرد بشر، ملائكه كار رسالت و دعوت به سوى خدا را انج__ام دهن__د، و يا لااقل فرشته اى با اين پيغمبر همك__ار ش__ده و ش__اه__د ص__دق او ب_اش_د.

زبان حال كفار در اين است كه مناسب شأن يك نفر رسول از جانب خدا اين نيست ك__ه ب__ا م__ردم در ام__ور ع__ادى ش__ان از قبي__ل خ__وردن و ي__ا ب__راى تحصي__ل روزى ب__ه ب__ازار رفتن شركت كند، بلكه شأن چنين كسى اقتضا مى كند كه زندگى اش

لزوم انسان بودن پيامبران (349)

آسمانى و ملكوتى باشد و محتاج به كار و كوشش نباشد و در امر معاش دچار ناملايماتى كه در راه تلاش روزى هست نشود، و يا لااقل اگر اين بار به دوش بشرى گذاشته شد فرشته اى هم همراه او باشد و با او به كار انذار بپردازد تا مردم در حقانيت دع__وت و واقعي__ت رس_الت او ش_ك نكنن__د.

جوابشان در آيه فوق اين طور داده شده كه: «اگر رسول را فرشته اى قرار مى داديم ناگزير او را هم به صورت مردى مى فرستاديم!»

خلاصه جواب اين است كه دنيا دار اختيار است و در اين دنيا سعادت حقيقى آدمى جز از راه اختيار به دست نمى آيد. خود انسان بايد موجبات سعادت يا زيان خود را فراهم آورد، و هريك

از اين دو راه را كه اختي__ار كن__د خ__دا هم همان را امضاء مى كند.

كوتاه سخن آن كه امر دعوت الهى جز به اين راست نمى گردد كه با اختيار بندگان و

(350) كليات تاريخ اديان

بدون اجبار آنان صورت گيرد. بنابراين چاره اى جز اين نيست كه رسول و حامل رسالت پروردگار يكى از همين مردم باشد و با آنان به زبان خودشان حرف بزند تا سعادت را با اطاعت، و يا شقاوت را با مخالفت، اختيار نمايد، نه اين كه با فرستادن آيتى آسمانى آنان را مجبور به قبول دعوت خود نمايد.

اگر خداى تعالى تقاضاى كفار را مى پذيرفت و فرشته اى به عنوان رسالت بر آنان نازل مى فرمود باز هم حكمت اقتضا مى كرد كه همان فرشته را به صورت بشرى مثل خودشان نازل فرمايد، تا كسانى از اين معامله سود ببرند و زيان كاران خاسر شوند، و حق و باطل را بر خود و اتباع خود مشتبه كنند، هم چنان كه با رسول هم جنس خود مى ك__ردن__د و خ__دا ه_م اين اختيارشان را امضاء مى كرد و كار را بر آنان مشتبه مى نم__ود هم__ان طورى كه خ___ود مى كردند.

لزوم انسان بودن پيامبران (351)

پس ف__رست__ادن م__لائك__ه ب__ه عن__وان رس__ال__ت اث__ر بيشترى از فرستادن رس_ول بش_رى ندارد.(1)

بيت، و بر همه م_ردم، ام__ا بيشت_ر م_ردم شك_ر اين نعمت به جاى نمى آورند!» (38 / يوسف)

در اين ج__ا دو نكته ج_داگ__انه مط__رح است:

نبوت و وحى را لازم و ضرورى مى كند. چه فرض شرك و نسيان توحيد از افراد عادى انسان ممتنع نيست، و بلكه ممكن و جايز است، و وقتى يك امر نسبت به يك فرد جايز و ممكن شد نسبت به همه افراد هم جايز و ممكن است، و فرض مشرك شدن همه افراد و فراموش كردن توحيد مساوى با فرض فساد اين نوع و بطلان غرضى است كه خداوند از خلقت اين نوع داشته است. و به همين جهت بر او واجب است كه در ميان اين نوع افرادى داشته باشد كه همواره داراى اخلاص

پيامبران و امامان براى همه ادوار (355)

در توحيد باشند، و امر توحيد را زنده نگهدارند، و از آن دفاع كنند، و مردم را از خواب غفلت و جهالت بيدار كنند، و براى آنان ادله توحيد را اقامه كنند و شواهد و معجزات آن را ارائه دهند. و اين رابطه كه در حقيقت رابطه تعليم و تعلم است نه سوق (از ناحيه انبياء) و متابعت (از ناحيه مردم) همواره برقرار باشد.

و اگر كسى قانع شد كه حتما چنين نفوسى بايد در هر عصرى ميان مردم باشند در حقيقت مسئله نبوت انبياء و امامت ائمه را قبول كرده است، و پذيرفته است كه وجود انبياء عليهم السلام فضل و نعمتى است از ناحيه خداى متعال، هم بر خود آن حضرات كه هست__ى شان داده و ب__ه ت__ربي__ت رب__وبى خ__ود توحيد را تعليمشان داده و مبع__وثش__ان كرده است، و هم بر هم__ه مردم كه چني__ن افرادى را براى آنان منصوب فرموده تا حق را به يادشان بياورند و فطرت خواب آلودشان را بيدار كنند،

و در برابر غفل__ت و ض__لالتش__ان از حق دفاع نمايند.

(356) كليات تاريخ اديان

اشتغال مردم به امور و اعمال مادى ايشان را به سوى لذات جلب مى كند و به پستى وادار مى سازد، و اگر در هر دوره و عصرى مردانى خداشناس و خداپرست، و افرادى كه خدا با توجه به قيامت، پاك و خالصشان كرده، نبوده باشند، گمراهى و كورى سراسر زمين را احاطه كرده و واسطه فيض بين زمين و آسمان قطع شده و غايت خلقت باطل گشته و زمين اهل خود را فرومى برد.

از همي__ن ج__ا معلوم مى ش__ود ك__ه در معن__اى آيه شريفه حق اين است كه آيه را بر همين حقيق__ت حم__ل نموده و آن را چنين معن__ا كني_م:

«خداوند با تأييد خود ما را چنان مؤيد كرده كه ديگر راهى به سوى شرك براى ما باقى نگذاشته است. و اين مصون بودنمان از شرك از فضلى است كه خدا بر ما

پيامبران و امامان براى همه ادوار (357)

كرده است (و از اين بالاتر نعمتى نيست،) زيرا نهايت درجه سعادت آدمى و رستگارى بزرگش به داشتن چنين هدايتى است .

و ني__ز فضل__ى اس__ت كه خداوند بر همه مردم كرده است زيرا با بودن ما انبياء، مردم بع__د از نسي__ان مت__ذك__ر مى شوند، و پس از غفلت از فطريات خود متنبه مى گردند، و با تعليم ما از خطر جه__ل ره__ائى يافته و بعد از اعوجاج، مستقيم مى ش__وند؛ ولك__ن بيشت__ر م__ردم شك__ر اين نعمت بجانم__ى آوردند، و اين فضل خدا را كفران مى كنند و بدان اعتنائى نمى كنند، و به جاى اين كه با آغوش باز بپ_ذي_رند از آن روى مى گردانند.» (38 / يوسف) (1)

1- الميزان

ج 21، ص 277 .

(358) كليات تاريخ اديان

كه نوح را بدان سفارش فرمود، و آن چه به تو وح__ى ك__رديم،

و به اب__راهي__م و م_وس_ى و عيس_ى سف_ارش نم_وديم،

ميثاق پيامبران (361)

اي___ن اس__ت ك__ه:

_ دين را بپا داريد!

و در آن اخت_______لاف مكني____د!» (13 / ش____ورى)

در آيه مورد بحث «نَبييّن» را به لفظ عام آورده تا شامل همه شود و آن گاه از بين همه آن ها پنج نفر را به اسم ذكر كرده و به عموم انبياء عطف كرده و فرموده: «از تو و از نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم،» و معناى عطف اين پنج نفر به عموم انبياء اين است كه ايشان را به خاطر خصوصياتى كه دارند از بين انبياء بيرون كند... گويا ف__رم__وده: و چ__ون از شم__ا، و پن_ج نف_ر از ساير انبياء ميثاق گرفتيم و چنين و چنان شد.

اگر به اين شكل اين پنج نفر را اختصاص به ذكر داد، تنها به منظور تعظيم و احترام از ايش__ان ب__ود، چ__ون ش__أنى عظي__م و مق__امى رفي__ع داشتند، براى اين كه

(362) كليات تاريخ اديان

اولواالعزم و صاحب شريعت و داراى كتاب بودند و به همين ملاك بود كه چهار نفر از ايشان را به ترتيب عصرشان ذكر كرد ولى رسول اللّه صلى الله عليه و آله را بر آن__ان مق__دم داش__ت، ب__ا اين كه آن جن__اب از لح__اظ عص__ر آخ__ري_ن ايشان بود، براى اين كه آن جناب ب__رت__رى و ش_راف_ت و تق___دم ب___ر هم_____ه داش__ت.

«پيم__ان» ن__ام ب_رده بسي_ار غل_ظ و محك_م ب_ود .

«وَ اَخَذْنا مِنْهُمْ ميثاقا غَليظا!» (7 / احزاب)

آن گ____اه خ____داى متع__ال م___ى ف___رم____اي___د:

«ت__ا از راستگ__وي__ان بخ__واه__م كه ص__دق ب__اطن__ى خ__ود را اظهار كنند. و خ__داى ب__راى ك__اف_ران

ع__ذابى دردن__اك آم__اده ك_رده است.» (8 / احزاب)

مراد از سؤال از صادقان از صدق آنان اين مى شود كه تكليف هاى دينى را طورى

ميثاق پيامبران (363)

متوجه ايشان سازد كه با مقتضاى ميثاق سازگار و منطبق باشد تا در نتيجه آن صدق كه در بطون دل ها نهفته است، در گفتار و كردار ظهور و جلوه كند.

البت__ه معل__وم است كه ج__اى اين ظه__ور دني__است ن__ه آخ__رت، و نيز معلوم مى شود: اخذ ميثاق در دنيا نبوده بلكه قب__ل از دني__ا ب__وده است. و هم چني__ن آيات «ذر» ني__ز بر آن دلال__ت دارد و مى فهم__اند كه خ__داى تع_الى قبل از آن كه انسان ها را ب__ه نشئ__ه دني__ا بي__اورد، پيم__ان ه__ايى از ايش____ان بگ__رف__ت.

دو آيه مورد بحث نيز از آياتى است كه از «عالم ذَر» خبر مى دهند. چيزى كه هست، اخذ ميثاق از انبياء، و ترتب شأن آنان و اعمالشان بر طبق ميثاق را، در ضمن ترتب صدق هر صادقى بر ميثاقى كه از وى گرفته اند، بيان مى كند، چون در آيه دوم خصوص انبياء عليهم السلام مورد گفتار قرار نگرفته اند بلكه عنوانى كلى يعنى «صادقان» مورد كلام واقع

(364) كليات تاريخ اديان

شده اند، لذا سرانجام كفار را هم با اين كه از انبياء نيستند بيان فرمود.

پس گ__وي__ا فرموده: ما از انبياء ميثاقى غليظ گرفتيم مبنى بر اين كه بر دين واحد متفق الكلم__ه باشند و همان را تبليغ كنند تا در نتيجه خداى تعالى از صادقان بخواهد كه عمل و گفت__ارشان نمايانگر آن ميث__اق ب__اش__د، و با تكليف و هدايت خود از ايشان صدق در اعتق__اد و عم__ل را مط__الب__ه كند.

انبي__اء هم اين ك__ار را ك_ردن__د، و خ__داون__د پاداشى براى آنان

مقرر فرمود، و ب__راى ك_اف_ران عذابى دردناك آم__اده كرد.

در رواي__ات اس__لامى آمده كه شخصى از رسول اللّه صلى الله عليه و آله پرسيد:

_ چ__ه وق_ت از تو پيمان گرفتند؟ فرمود:

_ آن وق_____ت ك__ه آدم بي_____ن روح و جس____د ب___ود! (1)

ميثاق پيامبران (365)

تابعين خود براى همان قسمت عهد و پيمان گرفته و شاهد و گواه بر آنان شوند. (81 / آل عمران)

سپس توضيح مى دهد كه اين همان اسلامى است كه حكمش شامل تمام ساكنين آسمان ها و زمين است. در انتها به پيغمبرش دستور مى دهد تا روى همين حساب، ميثاق الهى را گردن بگيرد، يعنى به خدا و آن چه بر انبيائش نازل شده، بدون تفرقه، ايمان بياورد، و به خدا تسليم شود، و از جانب خود و امتش اين پيمان را قبول كند. و معنى «گرفتن پيمان» از خودش ب_لاواسط__ه، و از امت__ش ب__ه واسط__ه او همين است!

آيات مباركه چنين ادامه پيدا مى كند:

«اى رس__ول م__ا! بگ____و:

به خ__داى ع__ال__م، و ش__ريع__ت و كت__ابى ك__ه ب__ه خ__ود م_ا ن_ازل شده،

(368) كليات تاريخ اديان

و آن چه به اب_راهي__م و اسم_اعيل و اسحاق و يعقوب و فرزندانش نازل شده،

و آن چه ب__ه م__وس__ى و عيس__ى و پيغمبران ديگر از جانب پروردگار آمد،

به هم__ه ايم_ان آورده اي_م!

فرقى ميان هيچ يك از پيغمبران خدا نيست،

م__ا تسلي____م و مطي____ع ف__رم__ان اوئي___م!

كس__ى كه غي__ر «اسلام» دي_ن ديگرى بجويد، هرگز از او پذيرفته نخواهد شد،

و او در آخ_____رت از زي__ان ك__اران خ__واه__د ب____ود!» (85 / آل عم__ران)

در آخر آيه نقطه مقابل ميثاق را نفى كرده و فرموده است كه كسى كه غير «اسلام» دي__ن ديگ___رى جستج___و و طل__ب كن___د م__ورد قب__ول ح__ق واق__ع نخ__واه_د ش__د!

و با نف__ى ك__ردن نقط__ه مق_اب_ل، پيمودن راه ميثاق و پيمان را تأكيد كرده است.(1)

تعهد پيامبران براى معرفى پيامبر بعدى (369)

را با امت هاى خود نقل كرده است، مكالمات و مبارزات آن ها را نيز با قومشان شرح داده است .

ن___وح عليه السلام ع_______رض ك____رد:

«پروردگارا! اين قوم راه عصيان و مخالفت با مرا در پيش گرفتند و پيرو كسى

1- الميزان ج 6، ص 223 .

(370) كليات تاريخ اديان

ش__دن__د ك__ه او خ__ود، م__ال و ف__رزن__دش ج_ز به زيانش نيفزود.» (21 / نوح)

ه___ود عليه السلام به ق__وم خ__ود گفت:

«آيا به هر زمين مرتفعى عمارت و كاخى بنا مى كنيد تا به بازى دنيا سرگرم شويد؟ عمارت هاى محكم بنا مى كنيد به اميد اين كه در آن ها عمر ابدى پيدا كنيد؟ و چون به ظلم و بيداد خلق دست گشائيد كمال قساوت و خشم به كار مى بنديد؟!» (13 / شعراء)

ص__الح عليه السلام ب_ه ق_وم خ_ود گفت:

«از رفت__ار رؤس__اى مس__رف و ستمگ__ر پي__روى مكني__د!» (151 / شع__راء)

ابراهيم عليه السلام به عم و قومش گفت:

«اي__ن مجسم___ه ه___اى ب__ى روح و ب__ت ه__اى بى اث__ر چيس__ت ك__ه بر آن

مبارزه پيامبران با طاغيان و مستكبران (371)

عم__رى معتكفي_د؟ گفتن_د:

ما پدران خود را بر پرستش آن ها يافته ايم. ابراهيم گفت:

شما و پدرانتان همگى سخ__ت در گم__راهى ب__وده و هستي__د!» (54 / انبي__اء)

موسى و هارون عليهم السلام چنين از خدا دستور دريافت مى دارند:

«ب__ه رس__الت به س__وى ف_رع_ون روي_د ك_ه او سخ__ت به راه طغيان رفته است...

هر دو به جانب فرعون برويد و بگوئيد: ما دو رسول پروردگار توئيم! اكنون دست از شكنجه و عذاب بنى اسرائيل بازدار و آن__ان را با م__ا روان_ه كن!» (47 / طه)

عيس_ى عليه السلام به قومش گفت:

«من آمده ام تا بعض احكامى كه در آن اختلاف داريد براى شما بيان سازم، پس پ_رهي_زك_ار شوي__د

و مرا اطاعت كنيد!» (63 / زخرف)

(372) كليات تاريخ اديان

از آي__ات ف__وق روش__ن مى ش__ود ك__ه دي__ن فط__رى دينى است كه از ظلم و فساد جل__وگي__رى كن__د، و از تسلط هاى ناحق__ى كه بني__ان كن اساس سعادت و مخرب پايه حقيق__ت اس_ت مم__انعت نمايد.

چن__ان كه رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله در حج__ة ال__وداع ف__رم__ود:

_ ام__روز زم___ان مانن__د روزى دور مى زن__د ك__ه خ_دا آسمان ها و زمين را آفريد!

رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله به اين معنى اشاره فرمود كه به واسطه استقرار پيدا كردن سي__ره اس__لامى، مردم به حك__م فط__رت رج__وع ك__رده ان___د. (1)

1- الميزان ج 6، ص 97 .

مبارزه پيامبران با طاغيان و مستكبران (373)

دعوت تو را اجابت نمى كنند مگر به مثل همان اجابتى كه امت هاى گذشته كردند و پيغمبر خود را ساحر و يا مجنون خواندند و اگر دعوت تو بيش از عناد در آنان اثر نگذاشت، روى از آنان برگردان و سربه سرشان مگذار، كه حق را به آنان بقبولانى، كه اگر چنين كنى سرزنش نمى شوى، براى اين كه تو معجزه را به ايشان

سنت مقاومت رسولان در برابر طاغيان (375)

نش__ان دادى و حج__ت را بر آن__ان تم_ام كردى!

پس از صدور اين دستور و نهى از تذكر كفار، مجددا وظيفه تذكر دادن پيامبر را خ__اط__رنش__ان مى س__ازد ول__ى ن__ه به ك__اف__ر بلك__ه به م_ؤمن_ان، و مى ف_رم_اي__د:

«تو دست از تذكر دادن خود برندار، هم چنان كه تاكنون ايشان را با مواعظت تذكر مى دادى بده، چون تذكر مفيد به حال مؤمنين است و ربطى به استدلال و جدال با آن طاغيان ندارد. استدلال و جدال در آنان به جز زيادتر شدن طغيان و كفر اثرى ديگر ندارد.» (55/ذاريات)

در روايات اس_لامى در مجم__ع البي__ان از مج_اه_د با سن__د رواي__ت ش__ده كه گفت:

روزى على بن ابيطالب عليه السلام با عمامه بيرون آمد در حالى كه پيراهن را به خود پيچيده بود، فرمود: وقتى آيه، «پس تو هم از آنان روى بگردان كه هيچ سرزنشى بر تو

(376) كليات تاريخ اديان

نيست،» نازل شد، احدى از ما نمانده مگر آن كه يقين كردند كه عذاب خواهد آمد، چون رسول اللّه صلى الله عليه و آله مأمور شده بود از بين امت بيرون شود، ولى همين كه اين آيه بعدى نازل ش__د ك__ه: «ت__ذكر بده كه تذكر تو به حال مؤمنين سودمند است،» دل هايمان آرام گرفت، چ__ون معن__اى آيه

اين است كه با قرآن كسانى را كه از بين قومت به تو ايمان آورده اند م__وعظ__ه ك__ن، ك__ه م__وعظ__ه به ح__ال مؤمني__ن س_ود مى بخشد.» (نقل از كلبى)(1)

مى كن__د:

«پ____روردگ______ارا!

بر زمين احدى از كفار را باقى مگذار!

چه اگ__ر باقى ش__ان بگ__ذارى بن__دگ_انت را گمراه خواهند كرد،

(380) كليات تاريخ اديان

و جز ف_اج_ر و ك_اف_ر نم__ى زاين___د!» (27 / نوح)

و نظي__ر آن در داست__ان ه__ود و ص__الح و شعي__ب و موسى و عيسى عليهم السلام نيز ديده مى شود.

و ج__ز خ__دا ول__ىّ نخ__واهن___د داش_ت.» (11 / رع___د)

(384) كليات تاريخ اديان

هم چنين در آيات ديگر اين مطلب ذكر شده است.(1)

دفاع مى كند نه بدان جهت است كه حق است، بلكه بدان جهت است كه هدفى از اهداف دنيايى او را تأمين مى كند! چنين كسى در حقيقت از خودش دفاع كرده است، و به همين دليل اگر ببيند كه مشرف به هلاكت شده، و يا نزديك است گرفتار خط__رى ش__ود پ__ا به ف__رار مى گذارد، پس دفاع او از حق شرط وح__دى دارد، و آن «ش__رط» سلامتى نف__س و آن «ح__د» تأمين من__افع خ__ودش است.

و اين واضح است كه عزيمت بى قيد و شرط بر چنين عزيمتى مقيد و مشروط غالب مى شود.

غلبه از لحاظ ماهيت ايمان (389)

يك__ى از ش_واهد آن جنگ هاى پيامبر اسلام است كه مسلمانان در عين نداشتن عِدّه و عُ_دّه همواره غلب_ه مى ك_ردند، و جن_گ ها جز ب_ه پيش_رفت مسلمانان خاتمه نمى يافت.

اين غلبه و فتوحات اسلامى متوقف نشد و جمعيت مسلمين به تفرقه مبدل نگشت مگر وقتى كه نياتشان فاسد، و سيرت تقوى و اخلاصشان در گسترش دين حق، به قدرت طلبى و گسترش و توسعه مملكت (و در نتيجه حكمرانى بر انسان هايى بيشتر و به دست آوردن اموال زيادتر) مب_دل شد، و در نتيج_ه آن فت_وحات متوقف گرديد... .

«خداى تعالى هرگز نعمتى را كه به مردمى داده تغيير نمى دهد، مگر وقتى كه مردم نياتشان را تغيير دهند!» (11 / رعد)

خداى تعالى در آن روزى كه دين مسلمانان را تكميل نمود و از شر دشمنان ايمن س_اخ_ت با آن__ان ش__رط ك__رد كه تنه__ا از او بترسند:

(390) كليات تاريخ اديان

«امروز ديگر كفار از دين شما مأيوس گشتن_د،

پ__س از ايش______ان مت___رسي______د،

و از م__ن بت__رسي____د!» (3 / مائده)

و در مسل__م ب____ودن اي__ن پي____روزى ك__اف__ى اس____ت ك__ه در س____وره

آل عم____ران م__ؤمني__ن را خط___اب ف__رم__ود:

«سس__ت مش__وي__د! ان__دوهگي__ن نگ__ردي__د! ك__ه شم__ا ب__الاترين هستيد م_ادام كه م__ؤم_ن باشيد!» (139 / آل عمران)

در ادامه آيات مى فرمايد:

«هيچ قومى نخواهى يافت كه ايمان به خدا و روز جزا داشته باشند و در عين حال با كسانى كه دشمنى خدا و رسولش را مى كنند، دوستى كنند، هر چند دشمن خدا و

غلبه از لحاظ ماهيت ايمان (391)

رس_ول پ_دران و ي_ا ف_رزن_دان و يا برادرانشان و يا قوم و قبيله شان باشند ؛ براى اين كه خ_داون_د در دل هايشان ايمان را نگاشته، و بر وحى از خودش تأييدشان كرده است و در جناتى كه نهرها در زير درختانش جارى است، داخلشان مى كند تا ج__اودان_ه در آن ب_اشن_د ؛ خ_دا از ايش_ان راضى شد و ايشان از خدا راضى شدند:

اين_ان حزب اللّه اند،

آگ___اه ب____اش ح____زب اللّه تنه_____ا رستگ____ارانن_____د.» (22 / مجادل____ه) (1)

1- المي___________زان ج 38، ص 44 .

(392) كليات تاريخ اديان

اين جمل__ه را تكرار كرده كه:

«فَكَيْ__فَ كانَ عَ__ذابى وَ نُ__ذُرِ!» (16 / قمر)

و همين تأكيد را با ذكر غرض از انذار و تخويف دو برابر نموده و فرموده:

(394) كليات تاريخ اديان

«وَ لَقَ__دْ يَسَّ__رْنَا الْقُ___رْآنَ لِل__ذِّكْرِ فَهَ__لْ مِنْ مُ__دَّكِ_رٍ!» (17 / قمر)

بر

محفوظ ماندن كشتى نوح تا عصر پيامبر اسلام (397)

ف__راز كوه «جودى» محفوظ داشته بود، حتى مردم دسته اول اين امت آن را ديده بودند.

اين جريان را در منثور از عبدالرزاق، عبدبن حميد، ابن جرير، ابن منذر، از قتاده روايت كرده است.

(در تفسير الميزان در سوره هود خبرى نقل شده كه راوى گفته: ما در بعضى از قله هاى ك__وه آرارات ك__ه نامش «ج__ودى» است قطع__اتى از تخته هاى كشتى نوح را دي__دي__م ك_ه متلاشى شده بود.)

هفته، كه قرآن در اين زمين__ه در س__وره ه__اى ديگ__ر بيشت__ر ت__وضي__ح داده اس__ت. در سوره سجده آيه 16 م__ى ف__رمايد: «ما روزهايى نحس بادى تند بر آنان روانه كرديم.» و همي__ن تع__ريف را در سوره الح__اق__ه آي__ه 7 مشخ__ص تر كرده و فرموده است: «آن باد را هفت شب و هشت روز پى درپى بر آنان گماشت.»

نحوست روز يا مقدارى از زمان به اين معنى است كه در آن زمان به غير از شر و

(400) كليات تاريخ اديان

بدى حادثه اى رخ ندهد، و اعمال آدمى و يا حداقل نوع مخصوصى از اعمال براى صاحب عم__ل ب__رك_ت و نتيج_ه خ_وبى نداشته باشد، و سعادت روز درست برخلاف اين است.

از نظر خود زمان فرقى بين اين روز يا آن روز نيست تا يكى را سعد و ديگرى را نحس بدانيم، هر چند از سياق داستان قوم عاد استفاده مى شود كه نحوست و شئامت مربوط به خود آن زمانى است كه در آن زمان باد به عنوان عذاب بر قوم عاد وزيد، و آن زمان هفت شب و هشت روز پشت سرهم بود كه عذاب به طور مستمر بر آنان نازل مى شد، اما برنمى آيد كه اين تأثير و دخالت زمان به نحوى بوده كه با گردش هفته ها دوب__اره آن زم__ان نح_س برگردد.

ف__ردا به زودى خ_واهن_د فهمي_د كه دروغ پ_رداز ج_اه طلب كيست؟

م__ا م__اده شت__رى را ب__راى آزم__ايش آن__ان خ__واهي_م ف__رست_اد،

صب________ر ك___ن و منتظ_______ر ب____اش!

(402) كليات تاريخ اديان

و ب_ه ايشان خبر بده كه آب محل بين آنان و شتر تقسيم شده است،

ه__ر روز ص__اح_ب قسم_ت حاضر ش_ود!

م__ردم داوطلب كشتن شت_ر را ص_دا زدند،

و او متص__دى كشت__ن ن__اق__ه ش___د.

پس ببين كه عذاب و انذار من درباره آنان چگونه بود؟

ما فقط يك صيحه بر آنان فرستاديم،

همگ_ى چون هي__زم خش_ك كه باغب_ان جم_ع مى كن_د، روى هم انب_اشت_ه ش_دن_د!

ب__ا اي_ن ك__ه م__ا ق_رآن را ب_راى ت_ذك_ر آسان كرده ايم،

آيا كس__ى هس_ت كه متذكر شود؟» (23 تا 32 / قمر)

از است__دلال ق__وم ثم__ود درب__اره پيروى نكردن از يك فرد امثال خود برمى آيد كه

انقراض قوم ثمود (403)

قوم نامب__رده ع__ادت ك__رده بودند از كسى پيروى كنند كه مانند مل__وك و اع__اظ__م قوم داراى نيرو و جمعيت باشد، و صالح عليه السلام كه يك نفر بيعدّه و عُدّه بود و ايشان را دعوت مى كرد به اين كه او را اطاعت كنند و اطاعت عظما و بزرگان خود را رها سازند. اي__ن ام____ر ب__رايش__ان گ____ران م_ى آم______د.

خداى سبحان بر طريقه اعجاز و به عنوان امتحان ماده شترى را كه درخواست كرده بودند براى آن ها فرستاد و به صالح فرمود كه به قوم خبر دهد كه بعد از آن كه ناقه را فرستاد آب محل بايد بين قوم و بين ناقه تقسيم شود و هر يك از دو طرف از سهم خ__ودش به__ره گي__رد. م__ردم در هنگ_-ام شرب خود بر سر آب حاضر شوند و ناقه ه__م در هنگ__ام ش_رب خ_ودش حاضر شود.

در ج__اى ديگ__ر ق__رآن

(در سوره شع_راء آيه 155) در اين زمينه چنين مى فرمايد:

(404) كليات تاريخ اديان

«گف__ت: اين__ك ن__اق__ه اى است ك__ه ب__راى او شربى، و براى شما شرب روزى اس__ت ك__ه ب__اي__د معي__ن ش__ود.»

قوم ثمود فردى را كه در اين آيات به عنوان «صاحب خودشان» معرفى مى شود احضار كردند و او دست به كار شد و ناقه را پى كرد و كشت. آن گاه خداوند مى فرمايد:

«و م__ا فق__ط ي__ك صيح__ه بر آن__ان ف__رست__اديم و همگى مانند چوب خشك روى ه__م ريختن___د!» (31 / قمر)

«هيچ چيزى را رها نمى كرد مگر آن كه آن را چ__ون استخ__وان پ_وسي_ده آرد س__ازد!»

امر خدا بودند.

آيت ربوبيت الهى در هلاكت قوم نوح (415)

معلوم مى شود در زمان نوح هم امر و نهى از ناحيه خداى سبحان به مردم شده است و مردم مكلف بودند دستورات خدا را كه پروردگار ايشان و پروردگار هر موجودى است، اطاعت كنند.

خداوند مردم هر عصرى را به زبان پيامبر آن عصر به سوى اين حق دعوت مى كرده است. پس آن چه انبياء گفته اند حق و از ناحيه خداست، و يكى از گفته هاى آنان مسئله وعده و وعيد و پاداش و كيفر قيامت، و اصل قيامت است. (1)

بسيارى را به خاطر تكذيب قيامت هلاك كرد!

_ قيامت، همان كوبنده اى است كه ثمود و عاد و فرعون و قبل از او مؤتفكات و قوم نوح تكذيبش كردند، و خدا به اخذى شديد آنان را بگرفت و به عذاب انق_راض ه_لاكشان كرد!

«كَ_ذَّبَتْ ثَمُ_ودُ وَ ع_ادٌ بِالْقارِعَةِ.» (4 / الحاقه)

«فَ_اَمّا ثَمُ_ودُ فَاُهْلِكُوا بِالطّاغِيَةِ.» (5 / الحاقه)

اين آيه اثر تكذيب ثمود را به طور مفصل بيان مى كند.

(418) كليات تاريخ اديان

در اين كه مراد از طاغيه چيست؟ و آيا صيحه آسمانى يا زلزله و يا صاعقه است؟ آيات قرآن مختلف است:

در سوره هود سبب هلاكت آن ها را «صيحه» دانسته است و در سوره اعراف «زلزله» و در سوره حم سجده «صاعقه». پس طاغيه صفت عذاب آن هاست.

«وَ اَمّا ع__ادٌ فَ_اُهْلِكُ_وا بِ_ريحٍ صَ__رْصَ__رٍ ع_اتِيَةٍ.» (6 / الحاقه)

«صَرْصَر» كه به معناى بادى سرد و بسيار تند است بر قوم عاد تسلط پيدا مى كند و خ__داون__د اين ب__اد ص__رص__ر را به مدت هفت شب و هشت روز پياپى بر آنان مسلط ك__رد، ب__ه ط__ورى كه اگ__ر آن م__ردم را مى ديدى مانند تنه هاى پوسيده درخت خرما به زمين افت_اده ب__ودند.

عذاب طورى همه آنان را فراگرفت كه حتى يك نفر را نمى ديدى كه زنده مانده باشد!

عوامل و دلايل انقراض امت هاى پيشين (419)

«وَ ج_اءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِكاتُ بِالْخاطِئَةِ» (9 / الحاقه)

سپس فرعون زمان موسى عليه السلام و امت هاى قبل از او را كه خدا را تكذيب كردند و در طريق عبوديت راه خطا پيمودند، ذكر مى كند و از دهاتى هاى قوم لوط كه خاطئه آوردند و راه خط__ا پيم__ودند، سخن به ميان مى آورد. (م__ؤتفك__ات ده__ات ق__وم ل__وط

و اه_الى آن ق_ريه هاست.)

«فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَاَخَذَهُمْ اَخْذَةً رابِيَةً.» (10 / الحاقه)

آن هايى كه عليه رسول زمان خود عصيان ورزيدند و به اخذ رابيه (شديدترين عقوبت) گرفتار ش_دن_د.

«اِنّا لَمّا طَغَ__ا الْم__اءُ حَمَلْناكُمْ فِى الْجارِيَةِ.» (11 / الحاقه)

از اي__ن ج__ا به م__وض__وع ط__وف__ان ن__وح و كشت__ى سواران همراه نوح

(420) كليات تاريخ اديان

برمى گردد و مى فرمايد:

«اي__ن م__ا ب__ودي__م كه آن زم__ان كه آب طغي____ان ك__رد،

شم__ا را س__وار كشت__ى ك__ردي__م و از غ__رق نجات داديم!»

در اين آيه خطاب را متوجه افرادى كرده كه در كشتى نوح سوار بودند ولى در حقيق__ت خط__اب ب__ه عم__وم بش__ر است كه نياكانشان همان ها بودند كه به وسيله كشتى نوح از غ__رق نجات يافتند، چ__ون اين اخلاف و آن اسلاف يك نوعند و مى توان ح__ال بعض_ى از آنان را به همه نسبت داد.

«لِنَجْعَلَها لَكُمْ تَذْكِرَةً وَ تَعِيَها اُذُنٌ واعِيَةٌ.» (12 / الحاقه)

اين آيه بيان مى كند كه چرا آن ها را در كشتى نجات سوار كرد. و خود اين حمل رفتارى است از خدا با بشر، كه مى فرمايد:

عوامل و دلايل انقراض امت هاى پيشين (421)

«اگر ما اين رفتار را با شما كرديم براى اين بود كه اين رفتار خود را تذكره اى براى شم_ا ق_رار دهي_م تا از آن عب_رت بگي_ريد و ان_درز يابيد.»

تا مردم داستان حمل كشتى نوح را در دل خود جاى دهند و از ياد نبرند تا اثر و ف__اي__ده اش كه هم__ان ت_ذك_ر و ان_درز گ_رفت_ن است، مترتب شود.

«لِنَجْعَلَه__ا لَكُ__مْ تَ__ذْكِ__رَةً...!»

يكى از سنت هاى الهى اين است كه بشر را از راه ارائه طريق به سوى سعادتش هدايت كند. آيه مربوط به «تذكره قرار دادن» به همين معنا اشاره مى كند،

چون تذكره به معناى اين است كه راه سعادت كسى را به يادش بياورند، و اين مستلزم آن نيست كه آدمى ت__ذك__ر هم پي__دا بكن__د و حتم__ا راه سعادت را پيش بگيرد، زيرا ممكن است تذكر در او اثر بكند يا ممكن است نكند.

(422) كليات تاريخ اديان

يكى ديگر از سنت هاى الهى اين است كه همه موجودات را به سوى كمالشان هدايت كند و به سوى آن نقطه به حركتشان دربياورد و به آن نقطه برساند. عبارت «وَ تَعِيَها اُذُنٌ واعِيَ_ةٌ» به همين معنا اشاره دارد.

در روايات اسلامى در درمنثور از ابن جريح روايت كرده كه اين «تذكره براى امت محمد صلى الله عليه و آله است، و چه بسيار كشتى ها كه در گذشته در دريا غرق شده بود و آثارى كه از بين رفته بود. يعنى بعد از قرن ها امت محمد صلى الله عليه و آله تخته پاره هايش را جستند و مثلاً آثار كشتى نوح را در ك_وه ج_ودى يافتند.»

در درمنث__ور از سلسل__ه روات زي__ادى نق__ل ش__ده كه چ__ون آيه «وَ تَعِيَها اُذُنٌ واعِيَةٌ» ن_ازل ش_د رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

_ م__ن از پروردگ_ارم خ_واست_م اي_ن «اُذُنٌ واعِيَ_ةٌ» را «عل_ى بن ابيطالب» قرار دهد.

عوامل و دلايل انقراض امت هاى پيشين (423)

راوى مى گ_وي_د بعد از اين دعاى رسول اللّه صلى الله عليه و آله على بن ابيطالب عليه السلام بارها مى گفت:

_ هي_چ نش__د چي_زى از رسول اللّه صلى الله عليه و آله بشنوم و فراموشش كنم.

در رواي_ت ديگرى آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به على عليه السلام مى گفت:

_ ت_و اى عل__ى «اُذُنٌ واعِيَ__ةٌ» و گ_وش فراگيرنده علم من هستى! (1)

اين كفار (قريش)، قوم نوح و اصحاب رس و ثمود تكذيب كردند، و هم چنين عاد و فرعون و مردم لوط، و اصحاب ايكه و قوم تبع، كه همه آنان رسولان را تكذيب كردند، و تهديد خدا درباره شان محقق گشت!» (12تا 14 / ق)

اين آيه تهديد و انذارى است براى كفار به خاطر اين كه حق را بعد از اين كه در دست__رش_ان ق__رار گ__رف_ت و آن را شن_اختن_د، از در عن_اد و لج_اج_ت انك_ار ك_ردن_د.

قبلاً هم سرگذشت اقوامى كه نامبرده شد در جابجاى قرآن كريم در سوره هاى فرقان، حجر، شعراء، ص و دخان نقل شده است.

اين كه فرمود: «كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعيدِ.» اشاره اى است به اين كه اصولاً وعيد و تهديد به هلاكت هميشه هست ولى وقتى درباره قومى منجز و حتمى مى شود كه

عاقبت تكذيب كنندگان (425)

رس__ولان را تكذيب كنند، يعنى اين سرنوشت، سرنوشتى است عمومى و هر قومى چني__ن ب__اش__د، چني_ن س_رنوشتى دارد:

«در زمين سير كنيد و بنگريد كه

ع_اقبت تكذيب كنندگان چگونه است؟!» (36 / نحل)

منته__ى به انق__راضشان گرديد.

خداى سبحان هر پيغمبرى را كه به سوى امتى از آن امت ها مى فرستاد به دنبال او آن امت را با ابتلاء به ناملايمات و محنت ها آزمايش مى كرد تا به سويش راه يافته و به درگاهش تضرع كنند، و وقتى معلوم مى شد كه اين مردم به اين وسيله كه خود يكى از سنت هاى نامبرده در بالاست متنبه نمى شوند سنت ديگرى را به جاى آن سنت به نام سنّت مك__ر ج__ارى مى س__اخت. و آن اين ب__ود كه دل هاى آنان را به وسيله قساوت و

سنت امتحان و سنت استدراج و مكر الهى (427)

اع__راض از ح__ق و ع__لاقمن__د شدن به شه__وات م__ادى و شيفتگى در برابر زيبائى هاى دنيوى مهر مى نهاد.

بعد از اجراى اين سنت، سنت سومى خود يعنى استدراج را جارى مى نمود و آن اين بود كه انواع گرفتارى ها و ناراحتى هاى آنان را برطرف مى ساخت و زندگى شان را از هر جهت مرفه مى نمود و بدين وسيله روزبروز بلكه ساعت به ساعت به عذاب خود نزديك ترشان مى ساخت، تا وقتى كه همه شان را به طور ناگهانى و بدون اين كه احتمالش را بدهند به ديار نيستى مى فرستاد در حالى كه در مهد امن و سلامت غنوده و به علمى كه داشتند و وسايل دفاعى كه در اختيارشان بود غره گشته و از اين كه پيش آمدى كار آن ها را به هلاكت و زوال بكشاند غافل و خاطرجمع بودند.

خداى تعالى در اين آيات علاوه بر خلاصه گيرى از تاريخ امم گذشته يك حقيقت

(428) كليات تاريخ اديان

خالى از هر شائبه را هم خاطرنشان ساخته كه آن حقيقت يگانه چيزى است كه معيار ن_زول نعمت و نقم_ت

بر آدمي_ان است و آن عب_ارت اس_ت از ايمان و تقوا!

«اگر م_ردم ق_ري_ه ها ايم_ان آورده و تق__وا پيش__ه ك__رده ب__ودن_د

ب__رك__ت هايى از آسم__ان و زمي__ن به روى ايش_ان مى گش_وديم،

ولى تكذيب كردند،

و ما نيز ايش_ان را به اعم_الى كه مى كردند م_ؤاخ_ذه ك_ردي__م!» (96 / اعراف)

«تِلْ_كَ الْقُرى نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبآئِها!» (101 / اعراف)

«اين قريه هاست كه ما از اخبار آن ها بر تو مى خوانيم!»

«پيغمب__رانش__ان ب___ا حج__ت ها س___ويش_ان آم_دن__د،

ولكن آن ها ايمان نياوردند و دليل ايمان نياوردنشان اين بود كه قبلاً پيامبران

سنت امتحان و سنت استدراج و مكر الهى (429)

خ__ود را تك__ذي__ب ك__رده ب_ودن__د و ديگ__ر نمى ت_وانستن_د ايم_ان بي__اورند...!

و اي_ن هم__ان مه_ر نهادن خ_دا بر دل هاى آنان است!» (1)

سر تعظيم فرود آورند و دل هايشان نرم شود، و از خوردن فريب جلوه هاى شيطانى و از اتكاء به اسباب ظاهرى اعراض نمايند؛ ولى زحمات انبياء به جائى نرسيد، و امت ها در برابر پروردگار سرفرود نياوردند، بلكه اشتغال به مال دنيا دل هايشان را سنگين نمود، و شيط__ان هم عم_ل زشتش_ان را در نظرشان جلوه داد و ياد خدا را از دل هايشان ببرد.

فراوانى نعمت قبل از نزول بلاء (431)

وقتى كارشان بدين جا رسيد، خداى تعالى هم درهاى همه نعمت ها را به رويشان گشود و چنان به انواع نعمت ها متنعم شان كرد كه از شدت خوشحالى به آن چه كه از نعمت ها در اختيار داشتند غره شدند و خود را از احتياج به پروردگار متعال بى نياز و مستقل دانستند، و آن وقت بود كه به طور ناگهانى و از جائى كه احتمالش را نمى دادند عذاب را بر آنان نازل كرد تا يك وقت به خود آمدند كه ديگر كار از كار گذشته بود و اميدى به نجات برايشان نمانده بود و به چشم خود ديدند كه چگونه از جميع وسايل زندگى ساقط مى شوند.

اين همان سنت استدراج و مكرى است كه خداى تعالى در آيه 182 سوره اعراف خ__لاص__ه ك_رده است:

«و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند از جايى كه خودشان نفهمند استدراجشان

(432) كليات تاريخ اديان

م__ى كني____م

و مهلتش__ان مى دهي__م، به درست__ى كه كي_د و گرفت_ن من سخ_ت و محكم است!»

در جميع بلاهايى كه بر سر كفار آمده تا جائى كه مستأصل و منقرضشان ساخته تقصير با خودشان بوده است، چون مردمى ستمگر بوده اند، و هيچ ملامتى بر خداى تعالى نيست، بلكه او سزاوار مدح و ثناست زيرا

درباره آنان جز به مقتضاى حكمت بالغه اش رفتار نكرده و در راهى كه منتهى به هلاكتشان شد جز به سوى چيزى كه خودشان اختيار كردند سوقشان نداده است. (1)

1- الميزان ج 13، ص 140 .

فراوانى نعمت قبل از نزول بلاء (433)

بنگ_ر ك__ه ع__اقب__ت پيشيني__ان اه__ل ق_ري_ه ه_ا چ_ه بوده است؟ (1)

لجاجت توانگران مترف در همه ادوار (435)

_ بگوبه بينم درآيه «وَعادا وَثَمُودَوَاَصْحابَ الرَّسِّ وَقُرُونابَيْنَ ذلِكَ كَثيرا،»(38/فرقان) مى دان__ى اي__ن ق__رون بسي__ار چ__ه كس__انى هستن__د؟ ع__رض كرد:

بله من همه آن ها را نسبت مى دهم (و مى گويم كدام پسر كدام نوه كدام بود!) فرمود:

(438) كليات تاريخ اديان

_ مگر آيه «اَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ _ آيا نشنيده ايد داستان امت هايى كه پيش از شما بودند، قوم نوح و عاد و ثمود و اقوامى كه بعد از ايشان بودند كه جز خدا آن ها را نمى شن_اسد،» را نخوانده اى؟

آن م__رد س__اكت ش__د (زي__را آيه ش__ريفه صريحا مى فرمايد كه انسابى هستند ك_ه ج__ز خ__دا كس_ى آن ه_ا را نم_ى دان___د!) (1)

است و بيننده را به ياد آن قوم مى انداخت:

(440) كليات تاريخ اديان

«و ما ازآن قوم اثرى باقى گذاشتيم براى مردمى كه عبرت مى گيرند»(35/عنكبوت)

«و شما صبحگاهان و شبانگاهان بر آن قوم گذر مى كنيد، چرا عبرت نمى گيريد؟» (138 / صافات)

از اين آيات برمى آيد كه در عصر نزول قرآن آثارى از قوم لوط بر جاى بوده است.

اگ_ر مراد از قراء اهل قراء باشد معناى آيه چنين مى شود:

_ از اين امم و اقوام بعضى هنوز برجايند و به كلى منقرض نشده اند، مانند امت نوح و صالح، و برخى ديگر به كلى منقرض شده اند، مانند قوم لوط كه احدى از ايشان به غير از خ___ان__واده ل___وط (كه از ايش__ان نب__ودن_د) نج__ات ني__افت و هم_ه از بي__ن رفتند.

_ «وَ كَ_______ذلِ____كَ اَخْ____ذُ رَبِّ____كَ...!» (102 / ه_____ود)

آيات چنين ادامه مى يابد:

امت هاى منقرض شده و آثار بجامانده (441)

«هم چنان كه اخذ خداى سبحان، اين اقوام ستمگر يعنى قوم نوح و هود و صالح و شعيب و قوم فرعون را اخذى اليم و شديد بود، چنين هر قوم ستمگر ديگر را كه اخذ كند، اخ__ذش الي_م و ش_دي_د است، پس هم_ه عب_رت گي_ران عب_رت گيرند!

همين خ__ود آيت__ى است ب__راى كس__ى كه از ع__ذاب حي_ات آخرت، بيم ناك است، و علامتى است كه نشان مى دهد خ__داون__د ب__ه زودى در آخ__رت، مج__رمي__ن را ب_ه ج_رمش_ان اخذ خواهد نمود و اخذش اليم و شديد خواهد بود.»

خداوند پس از آن كه داستان هاى امم گذشته و سرانجام شرك و فسق و لجبازى و انكار آيات و استكبارشان را از قبول حق كه انبيائشان بدان دعوت مى كردند، براى پيغمبر گرامى اش تفصيل داده و خاطرنشان ساخت كه چگونه رفتارشان ايشان را در دنيا به هلاكت و

عذاب استيصال و در آخرت و روزى كه اولين و آخرين يك جا جمع

(442) كليات تاريخ اديان

مى شوند، به عذاب دائمى دوزخ مبتلاء ساخت، و پس از آن كه در آخر سوره، آن تفصيلات را خلاصه كرد، اينك در آيات زير به پيامبرش دستور مى دهد كه او و هر كه پيرو اوست از آن داستان ها عبرت گيرند و براى خود كسب يقين كنند كه شرك و فساد در زمين آدمى را جز به سوى هلاكت و انقراض رهنمون نمى شود و لاجرم مى بايستى دست از طريق عبوديت برندارند و خويشتن دارى و نماز را شعار خود سازند و بر ستمكاران ركون و اعتماد نكنند، كه اگر چنين كنند آتش آنان را خواهد گرفت، و ديگر جز خدا ياورى نخواهند داشت و كسى به كمكشان نخواهد شتافت.

ب__اي__د ب__دانن__د ك__ه هميش__ه ب__رد با خ__داس__ت، و منط__ق كفار هميشه منكوب و خ___وار است، هر چن__د خ__دا چند صب__احى مهلتش__ان ده____د!

«پس درباره خدايانى كه اينان مى پرستند در ترديد مباش!

امت هاى منقرض شده و آثار بجامانده (443)

كه پرستش جز به طريقى كه پدرانشان از پيش مى كرده اند، نمى كنند، و ما نصيب آن___ان را تم__ام و ب__دون ك__م و كس__ر ب__ه آن ه__ا مى دهي__م!» (109 / هود)

در آي__ه ف__وق ق__رآن مجي__د نسل معاصر پيامبر اسلام را در نظر گرفته و به پي__امب_ر گ__رامى خ_ود مى فرمايد:

_ حال كه داستان اولين و گذشتگان را شنيدى و فهميدى كه چگونه خدايانى غير از خداى تعالى را مى پرستيدند و چگونه آيات خدا را تكذيب مى كردند، و دستگيرت شد كه سنت خداى تعالى در ميان آنان چه بود؟ و چگونه خدا در دنيا هلاك و در

آخرت به آتش جاودان مبتلا ساخت، پس ديگر در عبادت قوم خويش شك و ترديد نداشته باش، زيرا كه بت پرستى آنان همان رسم ديرينه پدران ايشان است و جز تقليد از آنان هيچ دليلى ندارد، و مطمئن بدان كه ما به زودى بهره اى را كه از

(444) كليات تاريخ اديان

كيفر اعمالشان عايدشان مى شود به ايشان مى دهيم، بدون اين كه به وسيله شفاعت ي__ا عفوى از آن بكاهيم!

ممكن هم هست كه مقصود از «پدران» پدران بلافصل نباشد بلكه امت هاى گذشته اى باشد كه به كيفر بت پرستى منقرض شده اند. و حتى ممكن است مقصود پدران و نياكان عرب بعد از اسماعيل عليه السلام هم نباشد بلكه مطلق امت هاى گذشته باشد _ «اباءَهُمُ الاَْوَّلينَ!»

آن امت ها پدران كفار معاصر رسول خدا صلى الله عليه و آله خوانده است و معنى آيه با اين امكان مناسب تر است كه مى فرمايد:

_ تو درباره بت پرستى قومت ترديد نداشته باش، چه اينان نمى پرستند مگر همان هايى را كه آن امت هاى منقرض شده كه پدران اينان حساب مى شوند،

امت هاى منقرض شده و آثار بجامانده (445)

پرستش مى كردند، و شكى نيست كه ما جزاء و كيفر اينان را بدون كم و كاست به آن ه___ا خ___واهي__م داد، هم چن__ان كه درباره آن امت ها همين رفتار را كرديم! (1)

1- المي___________زان ج 21، ص 10 .

(446) كليات تاريخ اديان

(447)

منفعت،

2 _ غريزه دف__ع ض__رر

جه__ت از ترس اين كه مبادا دچار خشم آن ها شوند سر تسليم در برابرشان فرود آوردند و آن ها را معبود خود گرفتند تا از ضررهايى كه از ناحيه آنان نازل مى ش___ود مصون مانن_د.

اي__ن اس__ت آن چي__زى ك__ه از ت__اري__خ ه__ا راج__ع ب__ه پي___داي__ش مسلك ب__ت پ__رست_ى و منط__ق ب__ت پ__رست__ان و ست__اره پ__رست__ان استف__اده م__ى ش__ود.

پرستش با غريزه دفع ضرر (451)

با در نظر گرفتن اين نكته تاريخى به خوبى معلوم مى شود كه خداى تعالى در آيه بالا و هم چنين در آيات بعدى آن از اين راه احتجاج مى كند كه برهان خود آنان را بر پرستش اجرام آسمانى از آنان گرفته و به خودشان برمى گرداند. بدين معنى كه اصل آن دو حجت را در اين كه حجت صحيح اند قبول مى كند و سپس اضافه مى نمايد كه لازم__ه اين حج__ت يگ__انه پ__رست__ى و نف__ى هر گونه شريكى از خداى سبحان است، نه ب__ت پ_رستى و ش___رك!

«... آرى، جميع موجوداتى كه در ظرف زمان جاى دارند همه ملت خدايند، و او شن_وا و داناست!

بگو! آيا من هم مثل شما غير از آفريدگار آسمان ها و زمين، و آن كسى كه همه را روزى مى ده__د و كس__ى به او روزى نمى ده__د، معب__ود و ول_ى ديگرى بگيرم؟!

(452) كليات تاريخ اديان

بگو! من مأمورشده ام كه اولين كسى باشم كه اسلام را پذيرفته و تسليم او شده است.

آرى، به من سف_ارش شده كه مبادا از مشركين باشم!

...اگر خداوند تو را به فقر و يا مرض و يا مكروه ديگرى مبتلا كند و اگر خيرى به ت__و به رس_ان_د كس_ى نيست كه از آن جلوگير باشد،

تنه___ا اوس__ت ك__ه ب__ر ه__ر چي__زى ق____ادر اس_ت...!»(13 تا 18 / انعام)(1)

ج 13، ص 45 .

شروع بت پرستى انسان (453)

«اَلَ__مْ تَ__رَ اِلَ__ى الَّ__ذى ح__اجَّ اِبْ__راهي__مَ ف__ى رَبِّ____هِ... .» (258 / بق__ره)

انسان اوليه يعنى انسان هاى ساده عصر حجر، از آن جا كه هر چيزى را با وضع خود مقايسه مى كردند، و از سوى ديگر افعال مختلف خود را مى ديدند كه مستند به قوا و اعضاى مختلف شان است، و نيز مى ديدند كه افعال مختلف اجتماعى هم مستند به اشخاص مختلف اجتماع است، و هم چنين حوادث مختلف مستند به علل مختلف نزديك به هر حادثه است، هر چند كه علت العلل و سرنخ همه آن حوادث نزد صانعى است كه مجموع عالم وجود مستند به اوست، لاجرم براى انواع مختلف حوادث اربابى مختلف قائل شدند كه چون خدا خدائى مى كنند .

در معرفى اين خدايان، يك وقت آن ها را به نام ارباب انواع اثبات و معرفى كردند، از

(454) كليات تاريخ اديان

قبيل: رب دري__اه__ا، رب آت__ش، رب ه__وا و ب__اد و امثال آن، و يك بار ديگر به نام كواكب و مخصوصا ستارگان سيار، اثبات نمودند و طبق اختلافاتى كه در آن ها تشخيص دادند آثار مختلفى در عالم عناصر و مواليد براى آن ها قائل شدند، هم چنان كه از ص__ابئي_ن اين معن_ا نق__ل شده است.

آن گاه براى آن ارباب، صورت ها و مجسمه هايى مى ساختند تا چون دسترسى به خود ارباب ندارند اين مجسمه ها را به عنوان نمايشگر ارباب بپرستند. و اين مجسمه ها شفاعت شان را نزد صاحبان خود بكنند، و صاحب بت هم شفاعت شان را نزد خداى بزرگ بكند و يا به وسيله او سعادت زندگى و مرگ خود را تأمين نمايد.

به همين جهت است كه مى بينيم بت ها بر حسب اختلاف

امت ها و مردم هر قرنى مختلف شده است، زيرا آراء آن ها در تشخيص انواع مختلف بوده است، و هر قومى

شروع بت پرستى انسان (455)

شكل بت ها را طورى ساخته كه مطابق شكلى باشد كه در مخيله خود از ارباب آن بت ها داشته است. و اى بسا كه در اين مجسمه سازى ها غير از آن صورت هاى خيالى، هوى و هوس و اميال شخصى هم دخالت داشته است. و اى بسا كه رفته رفته رب النوع و حتى رب الارباب كه همان خداى سبحان باشد به كلى فراموش مى شده و يكسره دست به دامن خود بت ها مى شدند، و در اثر آرايشگرى هايى كه خيال و حس در بت ها مى شده غير بت را فراموش نموده و هم__ه ب_ه ي__اد بت مى ب__ودند، و اين باعث مى شد كه جانب ب___ت بر جانب خداى سبحان غلبه كند.

همه اين ها از آن اقوام بدين جهت سرمى زد كه خيال مى كردند ارباب اين بت ها يعنى آن هايى كه در تدبير زمين و دريا و امثال آن به ايشان واگذار شده تأثيرى در شئون زندگى آنان دارد، به طورى كه اراده آن ارباب بر اراده خود آنان غالب است، و تدابير آن ها بر تدبير خود ايشان مسلط است.

(456) كليات تاريخ اديان

چه بسا مى شده كه بعضى از سلاطين خودكامه و ديكتاتور از اين اعتقادات عوام سوءاستفاده مى كردند، و اوامر ملوكانه خود را از اين راه به خورد مردم مى دادند و در شئون مختلف زندگى مردم تصرفاتى مى نمودند، و رفته رفته به طمع بدست آوردن مقام الوهيت مى افتادند. هم چنان كه تاريخ اين معنا را از فرعون و نمرود و غير آن دو نقل كرده است. در نتيجه با اين كه خودشان مانند

مردمشان بت مى پرستيدند، در عين حال خود را در سلك ارباب جامى زدند.

اين جريان هر چند در ابتداء امر چنين سيرى داشت، لكن از آن جايى كه مردم اوامر ملوكانه آنان را نافذتر از دخالت ارباب مى ديدند، اگر دخالت ارباب در زندگى شان خيالى بود، دخالت اوامر ملوكانه بر ايشان محسوس بود، لذا نفوذ بيشتر و محسوس

شروع بت پرستى انسان (457)

بودن نفوذ باعث مى شد كه اين خدايان بشرى از خدايان خيالى خداتر باشند، و مردم آنان را بيشتر بپرستند.

ق_رآن ك__ري__م در آي__ه 24 س_وره نازعات از ق_ول فرعون حك_ايت فرموده كه گفت:

_ «اَنَ_____ا رَبُّكُ_____مُ الاَْعْل_______ى _ يعن______ى م____ن رب اع_______لاى شم__ا هست___م!»

ملاحظه مى كنيد كه فرعون خود را رب بزرگ تر دانسته است با اين كه خود فرعون ب__ت مى پ__رستي__ده است، چن__ان كه ق__رآن از اش_راف ق_وم او حكايت كرده كه گفتند:

_ «يَذَرَكَ وَ الِهَتَكَ _ آيا به موسى اجازه مى دهى كه خدائى تو و خدائى خدايانت را هيچ كن_د؟» (127 / اعراف)

و ه__م چني__ن اي_ن ادع__ا را از نم__رود حك__اي_ت ك__رده، آن ج__ا كه گفت___ه اس_ت :

_ من نيز زنده مى كنم و مى ميرانم! و نشان مى ده_د كه چنين ادع__ائى داشت__ه است.

(458) كليات تاريخ اديان

قوم نمرود نيز همين اعتقاد را داشتند. همه داستان هاى ابراهيم عليه السلام كه در قرآن آمده نشان مى دهد كه نمرود هم مانند قومش براى خدا الوهيت قائل بود. چيزى كه هست قائل به خدايانى ديگر نيز بود لكن با اين حال خود را هم اله مى دانست و بلكه بالاترين آلهه مى پنداشت.

خورشيد نيز در نظر نمرود و نمروديان و يا حداقل نزد بعضى از آن ها يكى از خ__داي__ان است لك__ن در

عي__ن ح__ال خود آنان قبول دارند كه خورشيد و ملحقاتش يعن__ى طل__وع و غ__روبش مستن__د به خ__داس_ت كه در نظ__ر آنان رب الارب___اب است.

با كمى دقت در سياق آيات قرآنى كه داستان نمرود را حكايت مى كند مى توان حدس زد كه انحطاط فكرى مردم آن روز درباره معارف دينى و معنويات چقدر بوده است؟ و اي__ن انحط___اط در معن__وي__ات من__اف__اتى ب__ا پيش_____رفتگ__ى در تم____دن ن___دارد.

شروع بت پرستى انسان (459)

اگرچه آثارباستانى قوم بابل و مصر قديم از تمدن آنان خبرمى دهد، نبايدپنداشت كه در معارف معنوى هم پيشرفته بوده اند. و تقدم و ترقى در ماديات متمدنين عصر حاضر و انحطاطش_ان در اخ_لاق و معارف دين_ى، بهتري_ن دلي_ل بر سقوط اين قياس است. (1)

اقامت گزيده اند.

از اين جا به لح__اظ اعتب__ار عقل__ى اين مسئل__ه ق__وت مى گيرد كه بت پرستى در بين مردم بدين نحو شروع شده كه مجسمه يا تص_وي_ر م__ردان بزرگ را مخصوصا پ__س از مرگ و ب__ه منظ__ور ي__ادب_ود آنان س_رپا نگ_ه مى داشتند.

منشأ و چگونگى پيدايش بت پرستى (461)

(در رواي_ات اه_ل بيت عليهم السلام نيز مؤيد اين سخن وارد شده است.)

از حض__رت صادق عليه السلام (در تفسي__ر قم__ى) نقل ش__ده كه ف__رم__ود:

«مردم سابق خداپرست بودند. پس از چندى مردند و بستگان آنان به شيون پرداختند و مصيبت بر آنان سخت شد، پس شيطان _ كه لعنت خدا بر او باد _ به نزدشان آمد و بديشان گفت كه من براى شما به صورت مردگان بت مى سازم تا بدان ها بنگريد و انس بگيريد و خدا را عبادت كنيد.

آن گاه براى آنان به صورت مردگان بت ساخت و از آن پس خدا را مى پرستيدند و به بت ها نظر مى كردند. چون زمستان شد و باران آمد بت ها را داخل خانه ها بردند. اين نسل به عبادت خدا ادامه مى دادند منقرض شدند و اولادشان رشد كردند و گفتند: پدران ما اين ها را مى پرستيدند! و به جاى خدا شروع به پرستش بت ها كردند... .»

(462) كليات تاريخ اديان

مطابق نقل تاريخ در روم و يونان باستان سرپرست خانه را در خانواده پرستش مى كردند و موقعى كه مى مرد بتى به جاى او مى ساختند و اهالى خانه آن را مى پرستيدند.

بسيارى از پادشاهان و بزرگان نيز در بين قوم خود پرستش مى شدند. قرآن كريم از اين عده، نمرود پادشاه معاصر ابراهيم عليه السلام و فرعون معاصر موسى عليه السلام را ذكر ك__رده است.

ام__روز ني_ز در بتكده ها و آثار

عتيقه اى كه از آنان باقى مانده مجسمه هاى بسيارى از رجال بزرگ دينى يافت مى شود مانند مجسمه بودا و مجسمه هايى از برهمن ها و امث__ال آن ها.

پرستش مردگان در روزگار قديم شاهد بر آن است كه پيشينيان معتقد بودند

منشأ و چگونگى پيدايش بت پرستى (463)

مردگان با مرگ از بين نمى روند و ارواحشان بعد از مرگ باقى مى ماند و همان توجه و اثرى را كه در حال حيات دارا بوده، دارد و حتى بعد از مرگ از آن رو كه از شائبه ماده خلاص شده و از تأثرات جسمانى و انفعالات مادى رهائى يافته، وجودى قوى تر و اراده اى نافذتر و تأثيرى شديدتر پيدا مى كنند.

ف__رع__ون مع__اص_ر م__وس__ى عليه السلام با اين كه در بين ق__وم خود به عن__وان خدايى پ__رست__ش مى شد و طب__ق گفت__ه ق__رآن خود او ني__ز بت پ__رست بود. (127 / اعراف)

دريا به آن ها منفع__ت برس__اند و از ط__وف__ان دريا سالم بمانند. س__اكني__ن صح__را نيز «خ__داى صح_را» و جنگجويان «خداى جنگ» را پرستي__دن__د و به همي__ن ت__رتي__ب... .

ديرى نپائيد كه هر دسته از مردم به پرستش خداى خاصى در صورت و شكل

نقش مجسمه سازى در بت پرستى (465)

خيالى خود و در قالب فلزى يا چوبى يا سنگى و يا قالب هاى ديگرى كه براى آن انتخاب كرده بودند پرداختند تا بدان جا كه طبق روايت، طايفه «بنى حنيفه» در يمامه خدائى از كشك ساختند و پس از مدتى كه دچار خشكسالى و گرسنگى همه گير شدند بر آن هجوم بردند و آن را خوردند.

و حتى ممكن بود مردمى درخت يا سنگ خوبى ببينند و بپسندند و مشغول پرستش آن شوند و بعدا وقتى گوسفند يا شترى مى كشتند آن سنگ يا درخت را به خون آن آغشته مى كردند، و وقتى چارپايانشان دردمند مى شدند آن ها را به سوى آن سنگ يا درخت مى آوردند و به آن مى ماليدند. بسيارى از درختان را به عنوان ارباب مى گرفتند و بدان تبرك مى جستند و آن را قطع نمى كردند و نمى شكستند و براى تقرب بدان قربانى ها مى كردند و نذورات و هديه ها مى آوردند.

(466) كليات تاريخ اديان

اين هرج و مرج، مردم را بدان كشانيد كه در كار بت ها به راه هاى پراكنده اى روند كه به هيچ وجه تحت ضابطه اى درنمى آمد و قابل احصاء نيست، ولى آن چه به طور اغلب در معتقدات آنان وجود داشت اين بود كه بت ها را به سوى خدا شفيع قرار مى دادند تا خدا را به طرف آنان جلب و شر را دفع نمايد، و احيانا پاره اى از بت پرستان عامى، خود

بت را به عنوان معبودى مستقل مى پرستيدند نه به عنوان شفاعت، و گاهى نيز آن ها را به عن_وان شفي_ع مى شن_اختند ولى آن ه_ا رابر خ_دا مقدم مى داشتند يا ترجيح مى دادند.

بعضى هم ملائكه را مى پرستيدند و بعض ديگر جن را، و قومى ستارگان ثابت مثل ستاره «شعرى» را، و طايفه اى پاره اى از سيارات را _ كه به همه اين ها در كتاب الهى اش__اره ش_ده است _ و هم_ه اين پرستش ها به طمع خير يا از ترس شر انجام مى گرفت.

كم اتفاق مى افتاد كه معبودى جز خدا بپرستند و بتى براى آن معبود نگيرند تا در

نقش مجسمه سازى در بت پرستى (467)

عبادات خود رو به سوى او آورند و بلكه عادت داشتند كه وقتى يك شى ء را به عنوان «اله» و «شفيع» مى شناختند براى او بتى از چوب يا سنگ يا فلز مى ساختند و صورتى از حيات تصورى خود را به وسيله او مجسم مى كردند و مثلاً به صورت انسان يا حيوان مى ساختند با اين كه شكل صاحب بت غير از آن بود كه در بت مجسم كرده بودند مثل ثوابت و سيارات و خداى علم و دوستى و رزق و جنگ و امثال آن.

دليل اين كه بت پرستان براى شركاى خدا بت درست مى كردند اين بود كه مى گفتند: عده اى از خدايان مانند ارباب انواع و ساير خدايان غيرمادى بالاتر از صورت محسوس مادى هستند و گروهى ديگر حالت ظهور ثابتى ندارند مثل ستارگان كه از طلوع به غروب مى روند و مشكل است هر موقع خواستيم به آن ها روى آوريم، و بنابراين لازم است كه براى هر خدايى بتى بسازيم كه صفات و خصوصيات او را مجسم

كند و هر

(468) كليات تاريخ اديان

وقت خ__واستيم به وسيل_ه بت به سوى خ_دا روي_م. (1)

نيس__ت.

آن چه از ميان مذاهب منظم شده اند و موجوديتى پيدا كرده اند مذهب صابئين و بت پ_رست_ى برهمائى و بودائى است.

خ__دايى و نه در مق__ام عبادت يگانه مى دانند. اينان خدا را از نقايص و زشتى ها منزه مى دانند و براى او صف__ات سلبيه قائلند نه ثبوتيه. مثلاً مى گويند خدا عاجز نيست، ج__اهل نيست، نمى مي__رد و ظلم و جور نمى كند و اين ها را مج__ازا «اسم__اء حسن__ى» مى ن__امن__د و اس__م حقيق__ى براى خ__دا ق__ائ_ل نيستند.

تصريح بدان دارند. لازمه اين سخن اين است كه برهمائى مانند ساير مذاهب بت پرستى از افكار عامى بى ارزش ناشى شده و در مراحل تكامل تطور يافته و به درجه كمال رسي__ده اس_ت.

و تعاليم بودا كه به شاگردان خود القاء مى كرده، به دست آم__ده است.

بودا از يك خانواده سلطنتى و پسر پادشاهى بود به نام «سوذودانا». وى به دنيا و شهوات دنيا بى اعتنا بود. در جوانى از مردم دورى گزيد و چند سال از عمر خود را در جنگل هاى وحشت انگيز گذرانيد و پيوسته به زهد و رياضت پرداخت تا جان او به معرفت روشن شد و به طورى كه گفته اند در سن 36 سالگى به سوى مردم رفت و آنان را به خلاصى از شقاوت و آلام و رستگارى و آسايش بزرگ و زندگى آسمانى ابدى و س__رم__دى ف__راخ__واند، و آنان را م__ؤعظ__ه كرد و ت__رغيب نمود كه با دارا شدن اخ__لاق ك_ريمه و دور ان__داخت__ن شه__وات و اجتناب از رذايل، به شريعت او عمل كنند.

بت پرستى بودائى (479)

ب__ودا _ به ط__ورى ك__ه نق__ل مى كنن__د _ بى آن كه دچ__ار تكبر برهمائى شود درب_اره خودش مى گفت:

«من دچ__ار ف_ريب_م،

و ب__ه ج__ز يك ق__ان__ون براى هم__ه ي__افت نم_ى ش_ود و آن عق__اب شديد مجرمان و ث__واب عظي__م ص__الح__ان است، ش__ريع__ت من ش_ريع_ت به ع_زت اس_ت براى همه،

اي__ن ش__ريع_ت همچ__ون آسم__ان ج__اى هم__ه مردان و زنان و پسران و دختران و اغني__اء و فق___ر است،

ول____ى پيم____ودن اي__ن راه ب__راى ث__روتمن__دان سخ___ت اس_ت.»

بودا با اين سخن نظام طبقاتى برهمائى را كه معتقد به تفاوت مردم در تشرف به سعادت دينى بود و عده اى را مثل زنان و بچه ها از سعادت محروم مى كرد، نسخ مى كند.

(480) كليات تاريخ اديان

تعليمات بودا به طورى كه در ميان بودائيان رواج دارد اين است كه:

«طبيعت تهى، خيالى و فريبكار است،

و عدم در هر

مكان و زمان يافت مى شود و پر از غش و فريب است،

و خ__ود همي__ن ع__دم همه موانعى كه بين اصناف و نژادها و حالات دنيوى مردم وج_ود دارد از بين مى برد و كوچك ترين كِرم را برادر بودائيان مى كند.»

ب__ودائي_ان معتقدند آخرين عبارتى كه «سقيامونى» گفته اين است:

«ه__ر م_وج_ود مركب_ى ف_انى است.»

هدف نهايى بودائيان نجات نفس از هر درد و غرور و دور تناسخ كه نهايت ندارد، با من__ع نف__س از ت_ول__د ثانى پايان مى يابد و قطع مى شود و براى رسيدن به اين مقصد ب__اي__د نفس را حت_ى از رغب__ت به وج__ود تطهي_ر كرد.

بت پرستى بودائى (481)

اين ها زيربناهاى اساسى بودائى گرى است كه صريحا در قديمى ترين تعليمات اين آئين كه در «اريانى ستيانس» درج شده، وجود دارد، و مجموعه آن ها چهار حقيقت عالى است كه به «سقيامونى» نسبت مى دهند. بودا اين چهار حقيقت را در اولين مؤعظه خود كه در جنگل__ى مع__روف به «جنگ_ل آه_و» در نزديكى «بن__ارس» اي_راد كرد، ذكر نمود.

اين حق__اي_ق چه_ارگ_ان_ه م_رب_وط است به رن_ج، ريش_ه رن_ج، از بي_ن بردن رن_ج.

رنج عبارت است از ولادت و سالخوردگى و بيمارى و مرگ و برخورد با حوادث نامطلوب و جدائى از چيزهاى دوست داشتنى و ناتوانى از انجام مقصود. و علل رنج نيز به شهوات نفسانى و جسمانى و هواهاى نفسانى است.

حقيق_ت س_وم مت_لاشى ش_دن همه اين اسباب و علل است و راه آن هشت چيز است:

نظر صحيح، حس صحيح، نطق صحيح، فعل صحيح، تمركز صحيح، جديت صحيح،

(482) كليات تاريخ اديان

ذكر صحيح، و تأمل صحيح.

و اين است صورت ايمان نزد بودائيان كه در حفارى هاى فراوان ديده شده و در كتب

زي__ادى ت_دوين گشته است.

خلاصه آداب بودائيان، اجتناب از چيزهاى ناپسند و انجام دادن همه كارهاى شايسته و تهذيب عقل است.

اين ها تعليم__اتى است ك__ه از ب__ودا مسلم مى دانند و چيزهاى ديگر از قبيل عبادات و ق__رب__انى ها و غيب گوئى ها و فلسفه و اسرار، امورى است كه با گذشت زمان بدان اف__زوده ش__ده است و مشتم__ل بر سخنانى نادرست و آرائى عجيب در خلقت و نظم ع__ال__م و امث_ال آن اس__ت.

گاهى گفته مى شود كه بودا از خدا سخن نگفته و تعليم وى از خدا خالى است ولى اين

بت پرستى بودائى (483)

مطل__ب از اين راه ب__وده ك__ه وى تمام مساعى خود را صرف مى كرد كه مردم را پ__ارس_ائى ي__اد ده__د و از اي__ن جه__ان فريبنده بيزار كند نه اين كه از خدا روگردان بوده و اعتقاد نداشته باشد.

پسر خود اسماعيل و مادر وى هاجر را به سرزمين مكه كه بيابانى بى آب و علف بود و قبيله «جرهم» در آن جا مسكن داشتند آورد و در آن جا ساكن ساخت. كم كم اسماعيل رشد كرد و شهر مكه ساخته شد و ابراهيم عليه السلام كعبه _ بيت الحرام _ را ساخت و مردم را به دين حنيف خود كه اسلام بود دعوت كرد و دعوتش در حجاز و اطراف آن پذيرفته شد و حج را براى مردم تشريع كرد كه آيه زير در ضمن نقل خطاب خدا به ابراهيم به طور مجمل آن را نقل مى كند:

بت پرستى در عرب جاهليت (485)

«وَ اَذِّنْ فِ__ى النّاسِ بِالْحَ__جِّ... _ در بي__ن م__ردم اع__لام ح__ج ك__ن ك_ه پياده آين__د و بر اسب__ان لاغ__ر ان_دامى كه از دره ه__اى عميق مى آيند.» (27 / حج)

بع__دا ع__ده اى از اع__راب ب__ر اث__ر مع__اش__رتى كه بايهودي__ان مقيم حجاز داشتن__د يه__ودى ش_دن_د و نصرانيت به پاره اى از اقطار جزيرة العرب و مجوسيت نيز به نق__اط ديگر آن سرايت كرد.

آن گاه اتفاقاتى بين آل اسماعيل و جرهم در مكه روى داد كه سرانجام به پيروزى آل اسماعيل و بيرون كردن جرهم از مكه و تسلط «عمرو بن لحى» بر مكه و حومه آن منتهى شد.

پس از چندى عمروبن لحى مريض شد و بدو گفتند: كه در «بلقاء» در سرزمين شام چشمه آب گرمى است كه اگر در آن استحمام كنى بهبود خواهى يافت. وى عازم آن جا

(486) كليات تاريخ اديان

ش__د و در آن آب استحم__ام ك__رد و بهب__ود ي__اف__ت. عمرو در آن جا قومى را ديد كه بت مى پرستيدند و از آن ها در اين باره سؤال

كرد، به او گفتند: كه اين ها معبودانى هستند كه ما به شكل هياكل عل__وى و اف__راد بش__رى درآورده ايم و از آن ها ي__ارى مى طلبي__م و ي__اريم__ان مى كنن__د و ني__ز طل__ب ب__اران مى كني__م و ب__اران مى ب__ارد.

اين عمرو را به شگفت آورد و يكى از بت هاى آن ها را طلبيد و ايشان نيز بت «هبل» را به وى دادند و او در مراجعت به مكه، هبل را روى كعبه نهاد. عمرو دو بت ديگر نيز به نام «اساف» و «نائله» كه به نقل كتاب «الملل و النحل» به شكل دو زوج و به نقل ديگران به شكل دو جوان بودند، به همراه آورد و مردم را به پرستش بت ها دعوت كرد و بت پرستى را بين آنان رواج داد. مردم نيز پس از مسلمانى دوره خاندان ابراهيم عليه السلام به بت پرستى برگشتند. اينان را چون پيرو ملت ابراهيم بودند «حُنَفاء» مى ناميدند و اين

بت پرستى در عرب جاهليت (487)

اسم روى آن ها ماند و معناى خود را از دست داد و «حنفا» اسم اعراب بت پرست گرديد. (و شايد به همين علت قرآن اصرار دارد كه ابراهيم را به حنيف و اسلام را به حنيفه وصف كند.)

از عواملى كه اعراب را به بت پرستى نزديك مى كرد اين بود كه يهود و نصارى و مجوس و بت پرستان همگى (كعبه معظمه) را بزرگ مى شمردند و لذا هر كس از مكه ك__وچ مى ك__رد ب__ا ع__لاق__ه ف__راوان مق__دارى از سن__گ هاى ح__رم را براى تبرك با خود مى برد و هر كجا اقامت مى گ___زي__د روى زمي__ن قرار مى داد و براى تيم__ن و تب____رك و ب__ه لح____اظ دوست___ى كعب____ه و ح_____رم دور آن ط__واف م__ى ك____رد.

روى اين علل و اسباب بود كه

بت پرستى در بين اعراب اصيل و غير اصيل شايع شد و از اه__ل ت__وحي__د كس__ى مابين آن__ان نم_ان_د مگ_ر مع_دودى كه ق_اب_ل ذك_ر نبودند.

(488) كليات تاريخ اديان

بت هاى معروف بين اعراب عبارت بودند از: «هبل»، «اساف»، «نائله» كه عمروبن لحى آورد و مردم را به پرستش آن ها دعوت كرد و «لات، عزى، منات، ود، سواع، يغوث، يعوق و نسر».

نام اين هشت بت در قرآن ذكر شده است و پنج تاى آخرى به قوم نوح نسبت داده ش___ده اس_ت.

در رواي__ات اس__لامى (در ك__اف_ى) از حض__رت ص__ادق عليه السلام نقل شده كه «يغوث» روب__روى كعب__ه گ__ذاشت__ه ش__ده ب__ود و «يع_وق» ط_رف راست و «نسر» طرف چپ.

در روايت____ى ني__ز آم___ده ك__ه «هب__ل» ب__الاى كعب__ه و «اس__اف» و «ن__ائل__ه» روى صف__ا و م__روه بودن_د.

در بت پرستى اعراب آثارى از بت پرستى صابئيان از قبيل غسل جنابت و غيره،

بت پرستى در عرب جاهليت (489)

آثارى از برهمائى مانند عقيده به «انواع» و عقيده به «دهر» وجود داشت، به طورى كه در بت پرستى بودائى گذشت.

در آئين بت پرستى اعراب، اندكى از آداب دين حنيف يعنى اسلام ابراهيم عليه السلام نيز مثل ختنه و حج وجود داشت ولى اعراب اين كارها را با سنن بت پرستى مخلوط كرده بودند. مثلاً بت هايى كه دور كعبه بودند دست مى ماليدند و برهنه طواف مى كردند و با شي__وه خ__ود تلبيه مى گفتند.

بت پرستان عرب چيزهاى ديگرى نيز داشتند كه از پيش خود درآورده بودند مثل اعتقاد به «بحيره، سائبه، وصيله و حام» و هم چنين عقيده به «صدى، هام، انصاب و ازلام» و ام___ور ديگ__رى ك__ه در ت__اري__خ ذك__ر ش__ده اس__ت. (1)

1- الميزان ج 20، ص 130 .

(490)

كليات تاريخ اديان

شود كه چنين اشخاصى از ولادت دوم نجات مى يابند و به صورت يك ذات ازلى و ابدى درخواهند آمد كه عين بهاء و سرور و حيات و قدرت و علم است و فنا و بطلان بدان راه ندارد.

از اين رو يكى از واجبات دينى آدمى اين است كه به «برهم» يعنى «خدا، كه اصل هر چيزى است،» ايمان بياورد و با قربانى دادن و عبادت كردن بدو تقرب جويد و به اخلاق كريمه و اعمال صالحه آراسته گردد، پس اگر جان خود را از دنيا ببرد و متخلق به اخلاق كريمه شود و با كارهاى شايسته زيور يابد و با «برهم» يكى مى شود خود او مى شود. و

اديان معتقد به تناسخ (493)

اين است سعادت بزرگ و حيات خالص، در غير اين صورت بايد به «برهم» ايمان آورد و ك_ار ش_ايسته كند تا در حيات آينده اش كه آخرت اوست به سعادت برسد.

ولى از آن رو كه «برهم» ذاتى مطلق و محيط بر همه چيز است و چيزى بر او احاطه ندارد پس بالاتر و اجل از آن است كه انسان او را بشناسد و يا به وسيله عبادت و قربانى به او به اولياء و مخلوقات نيرومند او نزديك شويم تا از ما پيش «برهم» شفاعت كنند، اين ها خدايان برهمائيان هستند كه با پرستش بت ها آن ها را مى پرستيدند.

اين خدايان فراوان يا ملائكه بودند يا جن و يا ارواح برهمن هاى به كمال رسيده كه جن ها را از ترس شرشان مى پرستيدند، و ديگران را به طمع رحمت و از ترس غضبش__ان، و ع__ده اى از اين معب__ودان ني__ز همس_ران و پسران و دختران خدا بودند.

اين ب_ود اجم_الى

از محتويات آئين برهمايى و تعليم__ات علم__اى م__ذه_ب ب_راهمه.

(494) كليات تاريخ اديان

و چيزى نزاده است، و همتا و مثل ندارد. (اوپانيشاد شيت استر، ادهياى ششم آيه 8 «سر اكب___ر»)

و نيز تصريح مى كن__د ك__ه ح__ق آن اس__ت كه چيزى جز او پرستش نشود و با قربان_ى دادن به ديگران تقرب نجويند بلكه تنه_ا او شايسته عبادت است و شريك ندارد.

و تصريحات فراوانى به قيامت دارد، و قيامت را پايان زمانى مى داند كه خلقت بدان منته___ى مى ش__ود و نيز ث__واب و عق__اب اعم__ال بع__د از مرگ را طورى توصيف مى كند كه بى انطباق به «ب_رزخ» نيست و نمى ت__وان منحص__را حمل بر «تن__اس_خ» كرد.

در اين بحث هاى الهى كه در «اوپانيشاد» آمده از بت و پرستش و قربانى كردن براى آن خب__رى نيس_ت.

تفاوت تعاليم ويدا با تعاليم براهمه (497)

مطالبى كه ما از «اوپانيشاد» نقل كرديم _ كه نسبت به آن چه نقل نكرديم بسيار ان__دك است _ ي__ك سلسل__ه حقايق بلند پايه و معارف حقه اى است كه فطرت سليم انسانى بدان اطمينان مى ي__اب__د. به ط__ورى ك__ه ملاحظه مى شود، همه اصول بت پرستى را كه در اول بحث آورديم نفى مى كند.

يك نظر عميق، ما را بدين حقيقت رهنمون مى گردد كه اين مطالب يك سلسله حقايق عالى بوده كه افرادى از اهل ولايت الهى كشف كرده و دريافت هاى خود را به پاره اى از شاگردان خود كه از ايشان مطالبى اخذ مى كردند بازگو كرده اند ولى غالبا با رمز سخن گفت__ه و در تعليم_ات خود امث_ال به كار برده اند.

بعدا آن چه از اين افراد اخذ شده به صورت پايه و اساسى درآمده كه سنت حيات يعنى دين كه عموم مردم گرد آن آمده اند، روى آن استوار گشته است .

(498) كليات تاريخ اديان

اين ها معارفى است دقيق كه جز افرادى بسيار معدود از اهل معرفت كسى تاب دريافت آن را ندارد زيرا سطح آن از خيال و حس كه يك ادراك عمومى است بالاتر و فهم آن براى عقل هاى ابتدائى كه در معارف حقه تمرين ندارند مشكل است.

اولين محذور اين است كه رسيدن به اين معارف كه يك دين انسانى است اختصاص به گروه بسيار كمى از مردم دارد و اكثريت مردم از آن محرومند زيرا دستگاه خلقت، دنياى انسانى را با غريزه اجتماع مدنى آفريده است و اگر در سنت حيات يعنى دين از يكديگر جدا شوند سنت فطرت و طريقه خلقت الغاء شده است.

محذور ديگر اين كه، اين شيوه عقل را ترك گفته است، در حالى كه ما براى رسيدن به حقيقت سه طريق (وحى، كشف و عقل) را داريم. عقل از نظر دنيوى انسان همه جانبه تر و مهم تر از طريقه هاى ديگر است زيرا جز انبياء مكرم الهى كه اهل عصمتند

تفاوت تعاليم ويدا با تعاليم براهمه (499)

كسى به وحى دسترس ندارد و جز افراد معدودى از اهل اخلاص و يقين به كرامت كشف نايل نمى شوند، و مردم حتى اهل وحى و كشف نيز در تمامى شئون حيات دنيوى احتي_اج مب_رمى به بك_ارگيرى دلاي_ل عقلى دارند و به هي_چ وج_ه از آن بى ني_از نيستند.

اگر ط__ريق__ه عقل ناديده گرفته شود، به اجبار تقليد بر كليه شئون زندگى مجتمع اع__م از اعتق__ادات و اخ__لاق و اعم__ال مسلط مى شود و انس__اني_ت سق__وط مى كن__د.

مح__ذور ديگ__ر اين كه با اين شيوه سنت بردگى در جامعه بشرى رواج مى يابد. تج__ارب تاريخ__ى ممت__د در اح__وال امت هاي__ى كه در دين بت پرست__ى

زيسته ان__د و ب__ر اث__ر پرستش معبودان__ى به جز خ__دا سن__ت ب__ردگ__ى در بي__ن آن__ان رواج داشت__ه، ش__اه__د اين حقيقت است.

(500) كليات تاريخ اديان

اديان

ولى خواص بى پرده و روشن با همان زيبايى دلپذير و حسن بديعى كه اين حقايق دارند بدان نايل مى شوند و حالت امن و اطمينان پيدا مى كنند و از كسانى به شمار مى روند كه خدا بر آنان نعمت ارزانى داشته است، يعنى در زمره پيامبران و صديقين و شهدا و صالحين كه رفقاى خوبى هستند، قرار مى گيرند:

«به كتاب مبينى سوگند! ما آن را قرآن عربى قرار داديم شايد شما به عقل آئيد، و ق_رآن در كتاب اصلى كه پيش م_است بلن_د پايه و محكم است.» (4 / زخرف)

«اين قرآن كريم است در كتابى نهفته كه جز پاك شدگان بدان نرسند!» (78/واقعه)

و پيغمبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

«ما گ__روه انبي__اء م_أم_ور ش_ده اي_م ك_ه ب_ا مردم به قدر عقل آن ها سخن بگوئيم.»

اسلام غائله شرك و بت پرستى را بدين ترتيب علاج كرد كه استقلال هر چيز را در

تعاليم عالى اسلام و اصلاح مفاسد شرك در عبادت (505)

ذات و صف__ات نف_ى نم_ود و ب_ه ج_ز خ_دا كه تنه_ا او عل_ت ق_وام «قيّوم» همه چيز است.

اسلام فهم مردم را در شناسائى خدا ما بين «تشبيه» و «تنزيه» قرار داده است. يعنى خدا را اين طور وصف كرده كه حيات دارد ولى نه مثل حيات ما، علم دارد نه مثل علم ما، قدرت دارد نه مثل قدرت ما، شنوايى دارد نه مثل شنوائى ما، بينائى دارد نه مثل بينائى ما، و خلاصه هيچ چيز مثل او نيست، و او بزرگ تر از آن است كه وصف شود ؛ با اين وج_ود ب_ه م_ردم دست_ور داده كه در اي_ن زمين_ه چي_زى ج_ز با علم نگويند و به اعتق__ادى گ_راي_ش نيابن_د جز از راه دلي_ل عقل_ى كه

فه_م ها و عقلش_ان آن را هضم كند.

اسلام بدين ترتيب موفق شد كه:

_ اولاً، دي_____ن را ب__ه ط____ور يكن__واخ_ت ب__ر ع__وام و خ__واص ع__رض__ه دارد،

_ ث__اني_ا، عق__ل سلي__م را به ك__ار گيرد و نگذارد اين موهبت الهى بيهوده و بى فايده،

(506) كليات تاريخ اديان

به ح_ال خود بماند،

_ ث__الث__ا، بي__ن طبق__ات مختل__ف اجتم__اع انسانى تا آخرين حد ممكن نزديكى ب__رق__رار كن__د نه آن كه به يك__ى نعمت دهد و ديگ__رى را محروم سازد، يا يكى را مق__دم و ديگ__رى را م_ؤخ__ر دارد.

خ_دا مى فرمايد:

«اين امت شماست كه يك امت واحده است و من پروردگار شمايم، پس مرا بپ_رستيد!» (92 / انبياء)

«اى مردم! ماشمارااز يك زن و مردآفريديم وبه صورت ملت هاوقبيله هادرآورديم تا يكديگررا بشناسيد،وگرامى ترين شمانزدخدا باتقواترين شماست!»(13/ حجرات)

شمار مى روند و مورد نهى قرارگرفته است.

ول_____ى از نظ_____ر اين_____ان ن____ادي____ده م__ان__ده اس___ت كه:

قرار داده قسم دهد، و يا با تمسك به آيه اخير و آيه «قُربى» و يا مطالب ديگرى كه در كتاب و سنت آمده است، آنان را بدين عنوان كه آيات و شعائر خدايند بزرگ شمارد و قبورشان را زيارت كند و ببوسد و به تربت آن ها تبرك جويد... در همه اين موارد، آنان را وسيله جستجوى خدا قرار داده است و خدا مى فرمايد كه:

«ي__ا اَيُّهَ__ا الَّ__ذي__نَ امَنُ__وا اتَّقُ__وا اللّ__هَ وَ ابْتَغُ__وا اِلَيْ_هِ الْ___وَسيلَ___ةَ... .»

ثبوت تأثير (511)

«اى كسانى ك__ه ايمان آورده ايد، از خدا بپرهيزيد و به سوى او وسيله بجوئيد!» (35 / مائده)

و بنابراين چنين شخصى با كارهاى خود به جستجوى وسيله پرداخته و آنان را از آن رو كه خدا محبت و بزرگداشت و تعظيم شان را مشروع كرده، وسيله هايى به سوى خ___دا ق____رار داده است.

و اين معن___ى ن__دارد ك__ه دوست__ى و تعظي__م چي__زى را واجب كنند ولى آثار آن را ح______رام نم__اين___د!؟

بنابراين مانعى ندارد كسى ايشان را دوست بدارد و و امرشان را بزرگ شمارد و آثارى هم از دوستى و بزرگداشت او ظهور كند و با همه اين ها بخواهد به خدا تقرب جويد، البته در صورتى كه اين كارها به صورت توسل و شفاعت جستن باشد نه آن كه

(512) كليات تاريخ اديان

آنان را مستقل در تأثير شمارد و پرستش كند.

ضم__ن، غي__ر خ__دا را پيش خ___دا شفيع قرار دهد و به وسيله او ب_ه خ_دا تقرب جويد...!

در صورت اول به غير خدا استقلال داده و به طور اخص او را پرستيده است، و اين شرك در بندگى و پرستش است، ولى در صورت دوم استقلال محض خدا و عبادت ويژه

تفاوت شفاعت با شرك در عبادت (513)

آن واحد بى شريك است!

و خ___دا مش_ركي__ن را از آن جه__ت م_ذمت ك__رده كه مى گفتن__د:

«م_ا نَعْبُ_دُهُ_مْ اِلاّ لِيُقَ_رِّبُ_ون_ا اِلَ_ى اللّ_هِ زُلْف_ى،» (3 / زمر)

كه به خدايان استقلال مى دادند و عبادت را به نيت آن ها انجام مى دادند نه خدا، و اگر مى گفتند: «ما فقط خدا را مى پرستيم، ولى با وجود اين اميدواريم كه ملائكه يا رسولان و اولياى خدا براى ما شفاعت كنند و يا با تعظيم شعائر و دوستى اولياء خود به او متوسل مى شويم،» كاف__ر نمى شدند، و بلكه شريك__ان ايشان مثل كعب__ه بود در اس__لام كه عن__وان قبل__ه و سم__ت ت_وج__ه (وجه__ه) دارد و نه معب__ود، و با توج__ه ب__دان خ__دا را مى پرستيدند.

راستى! معلوم نيست كه اينان درباره «حجرالاسود» كه اسلام لمس كردن و

(514) كليات تاريخ اديان

بوسيدن آن را تشريع كرده و هم چنين در مورد كعبه چه مى گويند؟؟؟

و آيا اين ها همه شرك است؟ ولى از حكم ح_رمت مستثن_ى است؟؟

در صورتى كه حكم حرمت شرك، يك حكم ضرورى عقلى است و قابل تخصيص و استثنا نيست و يا منحصرا عبادت خداست و حجرالاسود تنها حكم طريقه و جهت را دارد. و اگر چني__ن است، پس در صورتى كه تعظي__م در برابر غير خدا به عنوان استق__لال و اخلاص عب__ادت ب___راى آن ه__ا نباش__د، چه فرقى

است بي__ن «حجرالاسود» و يا غير آن؟!

در حالى كه دلايل مطلق ما راجع به تعظي__م شع__ائ_ر خ__دا و ب__زرگداشت و دوست__ى و م__ودت پيغمب__ر و خ__ان__دان او غي__ر ذل_ك به ج_اى خ_ود باقى است! (1)

1- المي________زان ج 20، ص 146 .

تفاوت شفاعت با شرك در عبادت (515)

(516) كليات تاريخ اديان

ص_ابئي__ان دعوت كرد. خَلقى بسيار پيروى اش كردند.

سلاطين «پيشدادى» و بعضى از «كيانى ها» كه در «بل__خ» توطن كرده بودند، دو «نير» يعنى آفتاب و ماه، و «كليات عناصر» را تعظيم و تقديس مى كردند. اين ببود تا آن كه وقت ظهور «زرتشت» رسيد _ يعنى سى سال بعد از تاج گذارى «بشتاسب» _ در آن ايام بقيه آن صابئى مذهب ها در «حران» بودند، و آن ها را به نام شهرستان شان مى ناميدند، يعنى به آن ها مى گفتند «حرانى ها» .

تاريخ و دين صابئيان (519)

2 _ البته بعضى ها هم گفته اند: «حرانى» منسوب به «هاران» پسر نوح برادر ابراهيم عليه السلام است، زيرا او در بي__ن رؤساى «حرانى ه__ا» متعصب تر به دي_ن خود ب__ود.

3 _ عبدالمسيح بن اسحاق كندى حكايت مى كند: «حرانيان» معروفند به قربانى دادن از جنس بشر، ولكن امروز نمى توانند اين عمل را علنا انجام دهند، ولى ما از اين طايفه جز اين سراغ نداريم كه مردمى «يكتاپرست» هستند، و خداى تعالى را از هر كار زشتى منزه مى دارند، و او را همواره با «سلب» وصف مى كنند، نه با «ايجاب». بدين معنى كه نمى گويند خدا عالم و قادر و حىّ است بلكه مى گويند _ خدا محدود نيست. ديده نمى شود، ظلم نمى كند ؛ و اگر اسماء حسنائى براى خدا قائلند، به عنوان مَجاز ق__ائلن__د نه حقيق__ت، چ__ون در نظ__ر آن__ان صفت__ى حقيق_ى وج_ود ندارد.

_ و ني_ز تدبير بعضى نواحى عالم را به فلك و اجرام فلكى نسبت مى دهند،

(520) كليات تاريخ اديان

_ درب__اره فل__ك ق_ائ_ل به حي_ات و نط__ق و شن__وائى و بين__ائى هستند،

_ از جمل__ه عقاي_د آن ه__ا اين است كه «ان__وار» را ب_ه ط_ور كل_ى احت_رام مى گذارند،

_ از جمله آثار باستانى صابئين،

گنبد بالاى محرابى است كه در مقصوره جامع دمشق قرار دارد. اين قبه نمازخانه صابئين بوده است. يونانى ها و رومى ها به دين ايشان بوده اند.

_ بع__دها اين قبه و جامع به دست يه__ودي__ان افت__اد و آن ج__ا را «كنيسه» كردند،

_ بعد مسيحيان بر يهوديان غالب شدند و آن جا را كليس_اى خود كردند،

_ تا آن كه اسلام آمد و مردم دمشق مسلمان شدند و آن بن__ا را مسج__د خود كردند.

4 _ ابومعشر بلخى در كتابش درباره «معابد روى زمين» مى نويسد:

_ صابئى ها، هيكل ها و بت هايى داشتند به نام هاى «آفتاب»، و هر يك از آن بت ها

تاريخ و دين صابئيان (521)

شكل خاصى داشته اند مانند: «هيكل بعلبك» كه «بت آفتاب» و «هيكل قرآن» كه «بت ماه» ب__وده است، و ساختم_انش را به شك_ل «طيلسان» (نوعى از لباس) كرده اند.

_ در ن__زديكش ده_ى است به ن__ام «سلمسين» كه نام قديمش «صنم مسين» يعنى «بت قمر» بوده است.

_ و نيز دهى ديگر است به نام «ترع عوز» يعنى «دروازه زهره» كه مى گويند: كعبه و ب__ت هاى آن ج__ا ني__ز از آن ص__ابئ__ى ها بوده است، و بت پرستان آن ناحيه از ص__ابئي_ن ب_وده اند،

_ «لات» كه يكى از بت هاى كعبه بوده، به نام «زحل» بوده است،

_ «عزى» كه ب__ت ديگ__ر ب__وده است به معن__اى «زهره» است.

_ صابئين انبياى بسيارى داشته اند كه بيشترشان فلاسفه يونان بوده اند، مانند:

(522) كليات تاريخ اديان

«هرمس مصرى» و «اغاذيمون» و «واليس» و «فيثاغورث» و «باباسوار» (جد مادرى اف__لاط__ون) و امث_ال آن ه_ا.

بعضى ديگر از طوائف صابئى كسانى بوده اند كه ماهى را حرام مى دانسته اند، از ترس اين كه مبادا كف باشد، و نيز جوجه

را، چون هميشه حالت بت دارد، و نيز سير را حرام مى دانستند، براى اين كه صداع مى آورد، و خون را مى سوزاند، و يا منى را مى سوزاند با اين كه قوام عالم به منى است. باقلا را هم حرام مى دانستند براى اين كه به ذهن غلظت مى دهد و فاسدش مى كند. ديگر اين كه اولين بار كه باقلا روئيده شد در جمجمه يك انسان مرده بود.

_ صابئين 3 تا نم_از واج__ب دارن__د:

اولش 8 ركعت در هنگام طلوع آفتاب،

تاريخ و دين صابئيان (523)

دومش 5 ركعت در هنگام عبور آفتاب از وسط آسمان، كه هنگام ظهر است. در هر ركعت از نمازهايشان سه سجده است. _ البته اين نماز واجب است، وگرنه در ساعت دوم از روز هم نماز مستحبى دارند، و هم چنين در ساعت 9 از روز .

س_وم_ش نمازى است كه در 3 ساعت از شب گذشته مى خوانند.

_ ص__ابئ_ى ها نم__از را با طه_ارت و وض__وء بج__اى مى آورند،

_ از جن_____اب__ت غس____ل مى كنن__د،

_ ولى ختنه را واجب نمى دانند، چون معتقدند چنين دستورى نرسيده است.

_ بيشتر احكامشان در مسئل__ه ازدواج و ح_دود مانند احكام مسلمين است.

_ در مسئل__ه م_س مي_ت و امث_ال آن احك__امى نظي__ر احك_ام تورات دارند.

_ صابئيان قربانيانى براى ستارگان و بت ها و هيكل هاى آن ها دارند.

(524) كليات تاريخ اديان

_ ذبيحه آنان را بايد «كاهنان» و «فاتنان» ايشان سرببرند، كه از اين عمل تفألى دارند و مى گويند: كاهن بدين وسيله مى تواند جواب سؤال هاى خود را بگيرد و علم به دست__ورالعم__ل هايى كه ممك__ن است مقرب خ__دا باش__د دست ي__اب__د.

5 _ بعضى گفته اند: «ادريس» كه تورات او را «اخنوخ» ناميده است، همان «ه___رم_س»

است، و بعض__ى گفت__ه اند او هم__ان «ي__وذانس__ف» اس_ت.

6 _ بعضى گفته اند: «حرانى ها» در حقيقت «صابئى» نيستند، بلكه آن طايفه اند كه در كتب بنام «حنفا» و «وثنى» ناميده شده اند، براى اين كه صابئى ها همان طايفه اى هستند كه در ميان «اسباط» و با آنان در ايام «كوروش» در بابل قيام كردند و در آن ايام، و در ايام «ارطحشت» به بيت المقدس رفتند و متمايل به كيش مجوس و احكام دينى آنان شدند، و به دين «بخت نصر» درآمدند، و مذهبى مركب از مجوسيت و يهودى گرى

تاريخ و دين صابئيان (525)

براى خود درست كردند؛ نظير «سامرى هاى» شام. و در اين عصر بيشتر آنان در «واسط» و «سواد» عراق در ناحيه «جعفر» و «جامده» و دو نهر «صله» زندگى مى كنند، و خود را از دودمان «انوش بن شيث» و مخالف «حرانى ها» مى دانند، و مذهب «حران_ى ها» را عيب گوئى مى كنند و با آن ها موافقت ندارند مگر در مختصرى از مسائل.

_ حتى اين «حنفاء» در هنگام نماز متوجه قطب شمال مى شوند و حال آن كه «حرانى ها» رو به قطب جنوب نماز مى خوانند.

7 _ بعضى از اهل كتاب پنداشته اند كه «متوشلخ» پسر غيرفرشته اى داشته به نام «صابى» و صابئين را بدين مناسبت «صابئى» ناميدند. و مردم قبل از آن كه اديان و شرايع در بشر پيدا شود، و نيز قبل از خروج «يوذاسف» در طرف شرقى زمين، در محلى به نام «شمنان» زندگى مى كردند و همه بت پرست بوده اند. هم اكنون بقايائى از آنان

(526) كليات تاريخ اديان

درهند و چين وتغز غز باقى مانده اند كه اهل خراسان آن ها را «شمنان» مى گويند، و آثار باستانى آن ها از «بهارات» و «اصنام» و «فرخارات» در مرز

خراسان و هند باقى مانده است.

اين ها معتقدند به اين كه: دهر قديم است، و هركس بميرد روحش به كالبد شخصى ديگ__ر منتقل مى شود. و ني__ز معتقدند كه فلك با همه موجوداتى كه در جوف آن است، در حال افتادن در فضائى لايتن__اهى است. و چون در حال افتادن و سقوط است، حركت دوران__ى به خ__ود مى گي__رد زي__را هر چي__زى كه گ__رد ب__اش__د وقت__ى از ب__الا سق__وط كن_د حركت دورانى به خود مى گيرد.

و نيز بعضى پنداشته اند كه بعضى از ايشان قائل به حدوث عالمند، و پنداشته اند كه ي_ك ميلي_ون سال از پيدايش عالم مى گذرد... .

تاريخ و دين صابئيان (527)

(اين بود عي__ن عب__ارات اب_وريح__ان بي__رونى، آن مق_دار كه مورد حاجت ما بود.)

خورشيد گفت: «هذا ربى!» اين عقي__ده نه__ائى او نب__وده تا العياذ باللّه شرك ورزيده باشد، بلكه صرف فرضى است ك__ه ب__اي__د در اط__رافش بح__ث ش__ود و در ادل__ه و م_ؤي_داتش دق__ت و ت_أم_ل ش_ود.

از سوره مريم آيه 47 برمى آيد كه وى حقيقت امر را مى دانسته و ايمان داشته كه مدبر امورش، و آن كسى كه به وى احسان نموده و در اكرامش از حد گذرانيده همانا

ستاره پرستى و بت پرستى عصر ابراهيم (529)

خداى سبحان است. بنابراين اين كه در برابر ستاره و ماه و خورشيد گفت: «هذا ربى!» در حقيقت از باب تسليم و به زبان خصم حرف زدن است. وى در ظاهر خود را يكى از آنان شمرده و عقايد خرافى آنان را صحيح فرض كرده و آن گاه با بيانى مستدل فساد آن را ثابت كرده است.

بت پرستان و ستاره پرستان در مسئله خلقت شريكى براى خدا قائل نبودند بلكه تنها مى گفتند: خدايان ما كه خود مخلوق و مصنوع و بالاخره محتاج خداى تعالى هستند امتيازشان با ساير موجودات اين است كه خداوند تدبير و اداره مخلوقات را به آن ها محول كرده است. مثلاً زيبائى را به پاره اى از آن خدايان و عدالت را به پاره اى ديگر، و ارزان_ى و رواج بازار را به خداى ديگر تفويض نموده است.

به زعم آن ها خدا بعضى از خدايان را تنها مسئول اداره يك «نوع» و يا يك دسته از

(530) كليات تاريخ اديان

مخل__وق__ات خ__ود ق__رار داده است م_انن_د: اله انسان و يا اله قبله و يا الهى كه مخصوص يك پادشاه يا ي_ك خان و رئي__س قبيل__ه است.

آثار ب__است__انى كه ب__ت پ_رست__ان و

ست__اره پرست__ان قديم به دست آمده و ه__م چني__ن داست__ان ه__ا و اخب__ارى كه از آن__ان در كت__ب ضب__ط گ__ردي__ده و ني__ز اخب__ار ب__ت پ__رست__ان و ست__اره پ__رست__انى كه ه__م اكن__ون در اطراف دنيا هستند هم__ه و هم__ه ش_اه__د بر اين م__دع__اس__ت.(1)

هستند به اندازه معين، و خدا و ملائكه در پشت آسم__ان پنهانند. اين عقايد آنان را بر آن داش__ت كه تمث__ال ها و ب_ت هايى به خي__ال خود به شكل خداى عز و جل و يا به شك_ل م__لائكه بس_ازند.

دير زمانى بر اين منوال گذشت تا آن كه بعضى از حكماى ايشان آنان را به نتيجه

نفوذ ستاره پرستى و بت پرستى به پارس قديم (533)

افكار خود بدين شرح آگاه ساختند كه: افلاك و كواكب نزديك ترين اجسام ديدنى است به خداى تعالى، و اين اجسام داراى حيات و نفس ناطقه اند، و ملائكه در بين ستارگان و آسمان آمد و شد دارند، و هر حادثه اى كه در عالم ما پيش مى آيد همه الگوئى از حوادث عالم بالا، و نتيجه حوادثى است كه به امر خدا در كواكب پديد مى آيد.

از آن به بعد بشر بت پرست متوجه ستارگان گشته و قربانى ها را تقديم پيشگاه آن ها مى داشتند، باشد كه ستارگان حوائج آنان را برآورده سازند. وقتى متوجه شدند كه ستارگان در روز يا در پاره اى از شب در دسترس آن ها نيستند لاجرم عقلاى آن روز راه چاره را در اين ديدند كه بت ها و پيكرهايى به تعداد ستارگان مشهور بسازند و هر صنفى از آنان ستاره اى خاص را پرستش كنند. چنين مى پنداشتند كه وقتى در زمين بت ستاره اى را پرستش مى كنند آن ستاره در آسمان به جنب و جوش در مى آيد و بر وفق

(534) كليات تاريخ اديان

خواسته هايشان سير مى كند.

كه «يوذاسف» كه مردى از اهل هند بود در سرزمين هند ظهور كرد و از هند به سند رفت و از آن جا به بلاد سيستان و زابلستان كه آن روز تحت تصرف «فيروز بن كبك» بود سفر كرد، و از آن جا مجددا به سند مراجعت كرد و از آن جا به كرمان آمد. اين مرد ادعاى نبوت داشت و مى گفت: من از ج__ان__ب خ__داى تع__الى رس__ول و واسط__ه بي__ن او و بندگان اويم!

سفرهاى يوذاسف به فارس (535)

يوذاسف در اوايل سلطنت طهمورث پادشاه فارس _ و به قول بعضى ها در عهد سلطنت جم _ به فارس آمد. اين مرد اولين كسى بود كه مذهب ستاره پرستى را در بين مردم ابداع نموده و انتشار داد.

يوذاسف مردم را به زهد و ترك دنيا و اشتغال به معنويات و توجه به عالم بالا كه مبدأ و منتهاى نفوس بشر است دعوت مى نمود، و با القاء شبهاتى كه داشت مردم را به پرستش بت ها و سجده در برابر آن ها وامى داشت و با حيله و نيرنگ هايى كه مخصوص ب__ه خ__ودش ب__ود اين مسل__ك خ_رافى را ص__ورت مسل__ك صحي__ح و عق__لائى داد.

واج_ب التعظيم شمردند و آن را براى نزديكى به خدا تعظيم كردند.

مسعودى مورخ، سپس خانه هاى مقدسى را كه در دنيا هركدام مرجع طائفه مخصوصى است برشمرده و در اين باره هفت خانه را نام مى برد:

1 _ خانه كعب___ه ي__ا خ____ان___ه زح____ل

2 _ خانه اى در اصفهان بالاى كوه مارس

جم، و شروع آتش پرستى (537)

3 _ خانه من___دوس__ان در ب__لاد هن____د

4 _ خانه نوبه__ار به نام ماه در شهر بلخ

5 _ خانه غم__دان در شه__ر صنع__ا در يم_ن به نام زه__ره

6 _ خانه كاوسان به ن_ام خ__ورشي_د در شه__ر ف__رغ__انه

7 _ خانه نخستي___ن عل__ت در بلن__دت__ري_ن ب__لاد چي____ن

آن گاه مى گويد:

خانه هاى مق__دس ديگرى در بلاد ي__ون_ان و روم ق__دي__م و صق__لاب بوده كه ب__رخ__ى از آن ه__ا ب_ه اس_م ك__وكب_ى ن_امي_ده مى شد، مانند: خانه زه__ره در ت__ونس.

ستاره پ__رستان كه آنان را به خاطر اين كه «حرانى ها» همه صائبى بوده اند «ح__راني__ون» ني_ز گفت____ه اند.

(538) كليات تاريخ اديان

علاوه بر خانه هاى نامبرده هيكل هايى نيز داشته اند كه هر كدام را به نام يكى از جواهر عقليه و ستارگان مى نامي_دن_د، از آن جمله است:

1 _ هيكل نخستين علت 2 _ هيكل عق_ل 3 _ هيك_ل سلسل__ه

4 _ هيك____ل ص___ورت 5 _ هيكل نفس

اين چند هيك__ل هم__ه به شكل مدور ساخته شده بودند و به خلاف ساير هياكل كه هركدام شك__ل مخص__وصى داشتن__د، مثلاً: هيكل زحل شش ضلعى يا هيكل عطارد مثلث و شمس مربع و امثال آن.

البت__ه ستاره پرستان غير از آن چه مسعودى مورخ در اين باره نوشته عقايد و اس___رار و رم__وزى هم داشته اند كه از غي__ر خودى پنهان مى داشتند.

(مطالب بالا چكيده اى از

تحقيقات مسعودى در كتاب «مروج الذهب» بود كه نظير

جم، و شروع آتش پرستى (539)

مطالب وى را شهرستانى نيز در كتاب «ملل و نحل» خود آورده است.)

از اين بي__ان__ات دو نكت____ه ب_ه دس___ت مى آيد:

اسرائيليات در آن دست ب__رده است، ندارد.

از اين ه__ا گ__ذشت__ه «ق__ام__وس كتاب مقدس» در ماده «حران» نوشته كه غير از حرانى كه مركز صابئى ها بوده، حران ديگرى نيز در نزديكى هاى «بابل» بوده است. مراد تورات از «حران» همين شهر بوده است كه در نزديك هاى بابل مابين فرات و خابور قرار داشته است، نه در حران دمشق.

آرى، مسعودى گويد كه: «آن چه از هيكل هاى مقدس صابئين تاكنون (سال 332 هجرى و زمان مسعودى) باقى مانده است خانه اى است در شهر حران در دروازه "رقه" معروف به "مغليتيا" كه آن را "هيكل آزر" پدر ابراهيم مى دانند و درباره آزر و ابراهيم

(542) كليات تاريخ اديان

پس___رش سخن__ان بسي__ارى دارن__د ول_ى گفت__ه آنان هي__چ گ__ون_ه ارزش__ى ندارد.»

معتقد بودند خداون__د او را براى ملازم__ت و حفاظت هيك__ل استخدام كرده اس__ت و كسى در آن گنب__د نمى خ__وابيد.

اين بود گفتار هرودت. و بعيد نيست اين همان هيكل علت نخستين بوده كه به عقيده آنان از هر شكل و هيئتى منزه است، گو اين كه خود صاحبان اين عقايد، به گفته مسعودى، علت اولى را هم به اشكال مختلفى به پندار خود تصوير مى كردند. و به ثبوت پيوسته كه فلاسفه اين طايفه خداى را از هيئت و شكل جسمانى و وضع مادى منزه دانسته و او را به صفاتى كه لايق ذات اوست توصيف نموده اند، ولى جرأت اظهار عقيده

(544) كليات تاريخ اديان

خود را در بين عامه مردم نداشت__ه و از آنان تقي__ه مى كردند. يا براى اين كه مردم ظ__رفي__ت درك آن را ن__داشته ان__د و ي__ا اغ__راض سياس__ى آن ها را وادار به كتم__ان ح__ق نم__وده است. (1)

1- الميزان ج 14، ص 52 .

اختلاط بت پرستى و ستاره پرستى (545)